Ukształtowanie powierzchni północno-wschodniej Małopolski.
Północno-wschodnia Małopolska leży na terenie Krainy Wielkich Dolin, Pasa Wyżyn i Pasa Kotlin Podkarpackich. W Krainie Wielkich Dolin ukształtowana została przez zlodowacenie środkowopolskie i wody rzecznolodowcowe. Przeważają w niej krajobrazy równinne oraz urozmaicone wzniesieniami. Miejscami spotykamy na nich wydmy piaszczyste. Wschodnia część Krainy to Polesie Lubelskie z licznymi jeziorami i znacznymi powierzchniowo torfowiskami, bagnami i łąkami. W skład Krainy Wielkich Dolin wchodzą następujące mezoregiony: Wysoczyzna Żelechowska, Równina Łukowska, Równina Parczewska, Równina Kodeńska, Zaklęsłość Sosnowicka, Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie (Równina Łęczyńsko-Włodawska), Garb Włodawski, Obniżenie Dorohuckie, Pagóry Chełmskie, Obniżenie Dubienki, Pradolina Wieprza, Dolina Środkowej Wisły i Wysoczyzna Lubartowska. Pas Wyżyn ma rzeźbę terenu bardziej urozmaiconą. Szczególnie dotyczy to powierzchni pokrytych warstwą lessu dochodzącą do kilkudziesięciu metrów grubości, w której wytworzyły się liczne, nieraz bardzo rozgałęzione wąwozy (okolice Kazimierza Dolnego i Szczebrzeszyna). Obszar charakteryzuje się także głęboko wciętymi dolinami rzek. Strome skarpy takich dolin dochodzą do kilkudziesięciu metrów różnicy wysokości. Rzeźba terenu Pasa Wyżyn ukształtowana została w wyniku ruchów tektonicznych płyt podłoża geologicznego w okresie trzeciorzędu, zalewaniem wodami mórz w oligocenie i miocenie, działalnością lądolodu krakowskiego w plejstocenie oraz późniejszymi procesami eolicznymi i fluwioglacjalnymi. W skład Pasa Wyżyn wchodzą mezoregiony: Przedgórze Iłżeckie, Wyżyna Sandomierska, Garb Pińczowski, Niecka Połaniecka, Małopolski Przełom Wisły, Płaskowyż Nałęczowski, Równina Bełżycka, Kotlina Chodelska, Wzniesienia Urzędowskie (zw. też Płaskowyżem Urzędowskim), Płaskowyż Świdnicki (zw. też Równiną Łuszcowską), Wyniosłość Giełczewska, Działy Grabowieckie, Padół Zamojski, Roztocze Zachodnie, Roztocze Środkowe, Roztocze Wschodnie, Grzęda Horodelska, Kotlina Hrubieszowska, Grzęda Sokalska i Kotlina Pobuża. Pas Kotlin Podkarpackich charakteryzuje się obszarami równinnymi, przeciętymi dolinami meandrujących rzek, urozmaiconymi pojedynczymi wzniesieniami i wydmami piaszczystymi. Od przylegającego od północy Pasa Wyżyn oddzielony jest wyraźnym progiem dochodzącym miejscami do 100 m wys. względnej o charakterze tektonicznym. Do Pasa Kotlin Podkarpackich należą Nizina Nadwiślańska, Równina Tarnobrzeska, Dolina Dolnego Sanu, Równina Biłgorajska i Płaskowyż Tarnogrodzki.
Budowa geologiczna i bogactwa naturalne
Północno-wschodnia Małopolska wchodzi w skład trzech dużych jednostek tektonicznych, tj. synklinorium lubelskiego, wyniesienia zrębowego podlaskiego (jego południowa część), zapadliska podkarpackiego (jego północny fragment), antyklinorium świętokrzyskiego (jego wschodnia część) i synklinorium mazowieckiego (niewielki południowo-wschodni kraniec). Na obszarze głównej jednostki tektonicznej opisywanego terenu – synklinorium lubelskiego, będącego niecką dla najstarszego podłoża – utwory te schodzą do głęb. blisko 5000 m. Przykryte są one grubą warstwą późniejszych utworów paleozoicznych, zwłaszcza z okresu kar-bonu. Zalegające warstwy z okresu karbonu o miąższości dochodzącej do 1000 m zawierają bogate choć stosunkowo głęboko osadzone pokłady węgla kamiennego. Obszar synklinorium lubelskiego w zasadzie wolny jest od osadów z permu i triasu. Miejscami dość bogata jest warstwa środkowokredowych wapieni zawierających konkrecje fosforytów. Synklinorium lubelskie wypełnione jest górnokredowymi wapieniami (osiągającymi w rejonie Tomaszowa Lubelskiego miąższość 1400 m), opokami, gezami i kredą piszącą, a także trzeciorzędowymi piaskami, iłami i wapieniami. W niektórych miejscach skały kredowe wychodzą na powierzchnię w formie odsłoniętych ostańców bądź wzniesień przykrytych osadami późniejszymi (trzeciorzęd, czwartorzęd). Wśród utworów czwartorzędowych występują polodowcowe gliny morenowe, piaski fluwioglacjalne i iły zastoiskowe, fluwialne (rzeczne) piaski, mułki i żwiry, eoliczne piaski wydmowe i lessy oraz zboczowe rumowiska skalne, gliny i piaski. Grubość osadów czwartorzędowych sięga miejscami kilkudziesięciu metrów. Na terenach przykrytych grubą warstwą lessu tworzą się bogato rozgałęzione wąwozy (Płaskowyż Nałęczowski, Roztocze Zachodnie – zwłaszcza Piekiełko k. Szczebrzeszyna, Grzęda Sokalska, Działy Grabowieckie, Grzęda Horodelska).
Północno-wschodnią część synklinorium lubelskiego pokrywają moreny czołowe składające się z utworów czwartorzędowych. Bogactwa naturalne tu występujące to fosforyty (rejon: Zawichost-Annopol, obecnie już nie eksploatowane), margle służące do produkcji cementu (Chełm, Rejowiec), kreda pisząca (Zamość, Chełm, Rejowiec), wapienie (Zaklików, Józefów na Roztoczu), węgiel kamienny (Hrubieszów, Łęczna), gaz ziemny (Komarów–Osada, Tomaszów Lubelski, Lubaczów), ropa naftowa (Lubaczów, Lublin-Trześniów), siarka (Basznia Górna), glinki ceramiczne (morenowe i lessy), źródła mineralne (Horyniec Zdrój, Nałęczów), kopaliny skalne używane w budownictwie i drogownictwie, żwir, piaski i torf. Na obszarze wyniesienia zrębowego podlaskiego stanowiącego część wielkiej platformy wschodnioeuropejskiej utwory starszego podłoża krystalicznego zalegają na głęb. od 600 do 1800 m pod powierzchnią ziemi. Antyklinorium (fałd) świętokrzyskie i jego przedłużenie wschodnie – antyklinorium dolnego Sanu składa się z trzonu paleozoicznego (znajdującego się w znacznej części poza opisywanym obszarem) oraz obrzeżenia mezozoicznego. Powstało w czasie orogenezy kale-dońskiej w wyniku co najmniej czterech faz fałdowań, które przekształcone zostały w czasie orogenez hercyńskiej i alpejskiej. Najciekawszym fragmentem pod względem ukształtowania powierzchni na opisywanym terenie są Góry Pieprzowe będące wschodnim krańcem Wyżyny Sandomierskiej, a zbudowane z kwarcytów i kruchych łupków kambryjskich nakrytych grubą warstwą lessu. Występuje tu wiele kopalin, jak: fosforyty, siarka, rudy metali, glinki ceramiczne, margle służących do produkcji cementu (Ożarów, Chełm) oraz kopalin skalnych używanych w budownictwie i drogownictwie. Zapadlisko Podkarpackie (Przedkarpackie) powstało wskutek nasuwania się z południa na północ płaszczowin Karpat, które ugniatały przedpole. Wypełnione jest osadami trzeciorzędowymi powstałymi w czasie kilkakrotnego zalania tego terenu wodami morskimi. Na terenie tym występują złoża kopalin: siarki (Jeziorko, Grzybów, Tarnobrzeg), soli i gazu ziemnego.
Północno-wschodnia Małopolska odznacza się dużym zróżnicowaniem gleb. Spotykamy tu w zasadzie wszystkie typy gleb nizinnych i wyżynnych występujących w Polsce. W północnej i południowej części regionu przeważają średniourodzajne gleby bie-licowe urozmaicone płatami gleb bagiennych, torfowych i mad. Środkowa część regionu – Wyżyna Lubelska – pokryta jest urodzajnymi bielicowymi i brunatnymi glebami lessowymi, a także bardzo urodzajnymi czamoziemami oraz miejscami rędzinami. Opisywany region należy do obszarów o największym w Polsce udziale gleb urodzajnych i bardzo urodzajnych.