BRZEG
Miasto (39 900 mieszk., 148 m n.p.m.) położone na lewym brzegu Odry. Ważny ośrodek przemysłu spożywczego (Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego, Przedsiębiorstwo Wyrobów Cukierniczych „Odra”, Zakłady Piwowarskie), maszynowego („Besel” Fabryka Silników Elektrycznych, Fabryka Maszyn Rolniczych „Agromet”, Fabryka Pomp i Armatury „Meprozet”, Zakłądy Urządzeń Wagonowych „Beweg”), skórzanego (Nadodrzańskie Zakłady Garbarskie) i materiałów budowlanych. Ośrodek kulturalny i usługowy dla rolniczego regionu. Siedziba Urzędu Miasta i Gminy.
Osada targowo-rybacka na wysokim brzegu Odry znana była już w pocz. XI w. (1036). w okresie najazdu księcia czeskiego Brzetysława II. Zniszczona podczas najazdu Tatarów w 1241. Odbudowana, otrzymała w 1248 od księcia wrocławskiego Henryka III średzkie prawa miejskie.
Na przełomie XII i XIII w. miasto otrzymało pierwsze umocnienia murowane. W 1301 było już opasane murami o grub. ok. 2 m i wys. 8 m. Po śmierci Henryka V Grubego (1311) księstwo wrocławskie podzielone zostało między synów. Brzeg otrzymał Bolesław III Rozrzutny, który w 1329 uznał się lennikiem króla czeskiego.
Szybki rozwój miasta nastąpił w okresie panowania księcia Ludwika I (1352-98) i księcia Jerzego II (1547-86). Za panowania Ludwika I zwiększyły się posiadłości ziemskie miasta, rozwinęły się liczne cechy, wzniesiono budowle publiczne, rozpoczęto budowę ratusza miejskiego i rozbudowę kościoła paraf. św. Mikołaja. Swój złoty okres przeżywał Brzeg za panowania Jerzego II, który potrafił pogodzić interesy własne z interesami mieszczan. Powstało wówczas wiele nowych budowli świeckich, górujących nad sakralnymi bogactwem formy, poziomem artystycznym, akcentami wysokościowymi. Powstały m.in.: renesansowy zamek, gmach gimnazjum i ratusz. Od 1523 do wygaśnięcia dynastii książęta legnicko-brzescy wyznawali protestantyzm. Ostatnim księciem z linii Piastów śląskich był Jerzy Wilhelm. Od 1675 księstwo legnicko-brzeskie dostało się pod administrację dworu habsburskiego.
Ze średniowiecznym miastem związanych było wielu znakomitych Ślązaków. którzy tworzyli kulturę polską w bezpośrednich kontaktach z ośrodkami umysłowymi we Wrocławiu i Krakowie. Należeli do nich m.in. Piotr z Byczyny -kanonik kolegiaty brzeskiej, autor „Chronica principium Poloniae”, Franciszek z Brzegu – kanonik, prof. Uniwersytetu Praskiego i Wszechnicy Jagiellońskiej (w 1407 jej rektor), czy Bartłomiej Stein – autor pierwszego geograficznego opisu Śląska, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
W latach reformacji Brzeg był jednym z ważnych ośrodków kultury umysłowej Śląska. Działało tu założone w l. 1564—69 gimnazjum, w którym uczyło się wielu Polaków, a biblioteka posiadała wiele cennych dzieł. W drukarniach brzeskich wydano m.in. druki polskie: „Doskonały kancjonał polski” (1673), „Kancjonał zawierający w sobie pieśni chrześcijańskie” (1790), „O pańskim y szlacheckim albo rycerskim stanie dyszkurs, po którym w osobliwym szkrypcie nastąpi kwestyjey o pojedynkach Adama Gdaciusza” (1679).
Po wojnach śląskich Brzeg znalazł się w granicach Prus. Poważnie zniszczony w okresie działań wojennych doczekał się częściowej odbudowy dopiero w 2. poł. XIX w. Jednocześnie w latach osiemdziesiątych XVIII w. zbudowano tu duże koszary, zamienione na przełomie XIX i XX w. na bloki mieszkalne. W XIX w., a zwłaszcza po uruchomieniu połączenia kolejowego z Wrocławiem (1842), Opolem (1843) i Nysą (1847) rozwinął się tutaj przemysł przetwórczy (garbarnia, fabryki sukiennicze, wyrobów papierniczych, rafineria cukru) i metalowy (fabryka maszyn i narzędzi). Następował szybki przyrost liczby mieszkańców z 24 000 w 1900 do 30 000 w 1936.
6 II 1945 po zaciętych walkach w silnie ufortyfikowanych pozycjach miasto zostało zdobyte przez oddziały Armii Czerwonej. W gruzach legło ok. 70% zabudowy.
Po dzień dzisiejszy zachował się trzynastowieczny owalnicowy układ urbanistyczny. Jedynie regularny, szachownicowy układ ulic został zakłócony przez przebieg traktu z Wrocławia do Krakowa (ul. Długa). W skład nowego miasta weszły d. osada targowa Wysoki Brzeg i wieś Małkowice. Miasto opasane w końcu XIII w. pierścieniem murów posiadało pięć bram (Wrocławską, Opolską, Małujowicką, Odrzańską i Starobrzeską). Do dziś zachował się jedynie fragment murów (ul. Nadodrzańska) z bramą Odrzańską z 1595 (w końcu XIX w. przeniesiona na teren przyzamkowego parku – Park Nadodrzański). Większość rozebrano w 1807.
Przy pl. Zamkowym renesansowy zamek piastowski.
Pierwotnie był to dwór z poł. XIII w. Od pocz. XIV w. rezydencja Piastów brzeskich. Rozbudowany w l. 1370-79 za czasów Ludwika I i przebudowany w l. 1481-90 (Wieża Lwów). W l. 1538-41 rozpoczęto generalną przebudowę, wręcz budowę nowego zamku. W l. 1541-44 wzniesiono skrzydło pd., a w l. 1544-47 wsch., krużganki z l. 1550-54. Projektodawcami i kierownikami budowy byli Jakub i Franciszek Parrowie (zatrudnieni w latach następnych przy budowie m.in. zamku warszawskiego oraz zamku w Upsali i Kalmar). W l. 1556-60 powstało pn. zamknięcie dziedzińca dwiema kondygnacjami arkad, attyką i budynkami gospodarczymi. Równolegle uzupełniono dekorację rzeźbiarską elewacji od strony dziedzińca i zajazdu (Andrzej Walter i Kasper Cunco). Prace malarskie i wykończeniowe prowadzono w l. 1569-82. W latach sześćdziesiątych zamek otrzymał nowoczesną fortyfikację wg proj. włoskiego arch. Bernarda Niurona (działającego tu od 1565), włączoną w system obronny miasta. Po 1675 zamek stał się własnością austriackich Habsburgów, a od 1682 mieścił się tutaj zarząd dóbr d. księstwa. Zamek brzeski stał się do 1740 jedną z rezydencji książąt austriackich. Zatrzymywali się tutaj elektorowie w drodze do Polski. W 1741 zamek został poważnie zniszczony podczas oblężenia wojsk pruskich. Resztki budowli przeznaczono na magazyny żywności, a w l. 1744—46 w miejsce zniszczonego skrzydła pn.-zach. wybudowano nowy budynek. Po zniszczeniu na pocz. XIX w. rozpoczęto częściową odbudowę, a w poł. wieku renowację budynku bramnego. W l. 1925-26 zamek przejęło miasto, tworząc w nim muzeum. W czasie walk w lutym 1945 uległ częściowo zniszczeniu. Zabezpieczony w l. 1947-49. W 1957 rozpoczęto restaurację renesansowego zamku.