TOSZEK
Miasto (5400 mieszk., 250 m n.p.m.) położone na Wyżynie Śląskiej w obniżeniu zach. części Garbu Tarnogórskiego, o dużych walorach turystycznych. Ośrodek rolniczo-leśny (zakłady zbożowe, zakłady mleczarskie, tartak). Siedziba Urzędu Miasta i Gminy
Najstarsze z miasteczek śląskich na szlaku handlowym Kraków – Bytom – Wrocław. Wzmiankowane w bulli Innocentego III z 13 VIII 1201. Dokument potwierdza posiadłość toszecką wraz z istniejącym tam kościołem św. Piotra, klasztorowi św. Wincentego we Wrocławiu. W 1222 istniał tu gród kasztelański. Prawa miejskie uzyskał Toszek prawdopodobnie już w poł. XIII w. Ze szczątkowych informacji przekazanych przez źródła wiadomo, że pierwszym wójtem toszeckim był Fryderyk. W l. 1357-1484 miasto należało do Piastów z linii cieszyńskiej. Pierwszym z nich był Przemko IV, a następnie Kazimierz II. Za ich rządów wzniesiono pierwszy zamek murowany (z kamienia) na planie nieregularnym. Z przeł. XIV i XV w. pochodzą prawdopodobnie mury miejskie, fosy i wały ziemne otaczające owalnicowy układ miejski, łączące się z wyżej położonym przedbramiem zamku.
Do miasta prowadziły wówczas dwie bramy: Strzelecka i Tarnowicka. Duży rynek otaczały domki o drewnianych podcieniach słupowych. W centrum znajdował się ratusz miejski; w wyniku rozbudowy centrum w wiekach następnych znalazł się w jego wschodniej części.
Miasto i zamek były kilkakrotnie niszczone i palone, m.in. w 1429 przez wojska husyckie, w 1627 przez wojska szwedzkie. Zamek został odbudowany po wielkim pożarze w 1570.
Po 1484 miasto i zamek przechodziły z rąk do rąk. W l. 1496-1532 były własnością księcia opolskiego Jana Dobrego, następnie należały do Habsburgów, którzy w 1536 potwierdzili nowe prawa miejskie, a w 1579 je rozszerzyli. W 1593 Rudolf II Habsburg sprzedał miasto wraz z zamkiem właścicielom Strzelec Opolskich Redemom (byli dzierżawcami od 1557).
W swej długiej historii Toszek był m.in. kasztelanią, następnie, począwszy od czasów Przemka IV cieszyńskiego do 1496, ośrodkiem administracyjnym księstwa toszeckiego; w XVIII i XIX w. (do 1909) Toszek tworzył z Gliwicami powiat gliwicko-toszecki.
Ziemia toszecka i Toszek uczestniczyły w II i III powstaniach śląskich. Niekorzystny dla Polski plebiscyt z 1921 pozostawił miasteczko w granicach Niemiec. Do Polski wrócił po zdobyciu miasta przez Armię Czerwoną 22 I 1945.
Charakterystyczny dla Toszka jest zrekonstruowany fragment zespołu zamkowego: budynek bramny, baszta, d. stajnie, dom burgrabiego i resztki murów obronnych.
Pierwszy zamek wzniesiono w XIV w. Umocniono go kamiennymi murami na przełomie XIV i XV w., tworząc wówczas zamknięty dziedziniec zamkowy. Zamek otoczony był fosą.
W l. 1650-66 Kasper Collonna przebudował zamek oraz dobudował nową część mieszkalną, tworząc w niej barokową rezydencję. Prace sztukatorskie wykonał Giovanni Seregni. Budynek bramny z XVI w. zaopatrzony został w piękny barokowy portal z piaskowca. Nad kamienną arkadą, wspierającą się na dwóch kolumnach, belkowanie barokowe z herbem Collonnów. Na fryzie napis „Casper Comes Collonna 1666”. Czteropiętrowe wieże bramne pokryte dachami namiotowymi.
Kolejni właściciele, m.in. Posadowscy, w l. 1759-60 przebudowali stajnie na oranżerię. W l. 1791-97 właścicielem Toszka był baron Adolf von Eichendorff. Jednymi z ostatnich byli hrabiowie Gaszynowie, za których to w 1811 zamek spłonął i pozostał ruiną do XX w., kiedy podjęto prace zabezpieczające i częściowo w l. 1956-63 obiekt odbudowano wg proj. arch. Jana Gontarczyka. W l. 1767-1800 rozebrano mur miejski, zastępując go drewnianym płotem.
W budynku bramnym w l. 1963-77 mieściło się Muzeum Ziemi Toszeckiej, filia muzeum w Gliwicach. Obecnie znajduje się tu Urząd Stanu Cywilnego. Dawne stajnie przykryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, których średniowieczne mury w systemie obrony zamku, spełniały funkcję obronną, w 2. poł. XVIII w. zamienione na oranżerie (dziś sala kinowo-widowiskowa, czytelnia, biblioteka, kawiarnia MOK). Dom burgrabiego z XVII w., odbudowany po 1958. U podnóża zamku (ul. Strzelecka) parterowy klasy-cystyczny budynek Bractwa Strzeleckiego z wieżą z poł. XIX w. oraz dolny dwór Gaszynów z 1811, rozbudowany w 1880.
W zach. części rynku kościół paraf. św. Katarzyny z XV w., przebudowany w l. 1713-15 w stylu barokowym. Przy wejściu czworoboczna wieża z hełmem z 1860. We wnętrzu piętrowe nawy boczne ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi oraz trójboczne zakończenie prezbiterium charakterystyczne dla średniowiecza. Ołtarz główny z 1720, ołtarze boczne z 1660, kazalnica z 1717, obraz na filarze między nawami z 1682. Od strony południowej kaplica św. Krzyża z 1679.
We wsch. części rynku stary ratusz z 1808 (ul. Strzelecka). Nowy ratusz, po pożarze miasta (z 1833) w stylu klasycystycznym z kwadratowymi wieżami, odbudowany w 1958 po pożarze w 1945. W pobliżu barokowa figura św. Jana Nepomucena z 1725, wykonana w Pradze na zamówienie hr. Collonny.
Przy ul. Wielowiejskiej cmentarze komunalny i żydowski z poł. XIX w.
PŁUŻNICA WIELKA
Kościół z XVI w., przebudowany. Otoczony murem cmentarnym. W sąsiednim lesie rezerwat leśny „Płużnica” (2,7 ha), chroniący pozostałości naturalnego lasu mieszanego (buk, dąb, grab, sosna, świerk).