PYSKOWICE
Miasto (22 000 mieszk., 230 m n.p.m.) u pd. podnóża Garbu Tarnogórskiego na Wyżynie Śląskiej nad rz. Dramą, prawym dopływem Kłodnicy. Siedziba Urzędu Miasta.
Osada powstała w XIII w. na szlaku handlowym Wrocław – Opole – Bytom — Kraków (lokowana ok. 1250 przez księcia opolskiego Władysława I). W średniowieczu miasto otoczone było murami obronnymi i fosą. Miało dwie bramy: Toszecką i Tarnowicką (później Tarnogórską); zabudowa miejska u-kształtowana jest na charakterystycznym układzie owalnicy śląskiej – ulice zbiegają półkoliście do bram miejskich. Pyskowice zostały zdobyte i zniszczone w 1430 przez husytów i w 1627 przez wojska szwedzkie. W średniowieczu były prężnym miastem, skutecznie konkurującym z sąsiednim Toszkiem, a nawet Gliwicami. Miały wielu dobrych rzemieślników i kupców (m.in. sukienników i kuśnierzy).
Po wygaśnięciu dynastii ostatnich Piastów śląskich (w 1532) miasto było własnością margrabiego Jerzego Hohenzollerna, w 1558 zastawione, a następnie w końcu XVI w. sprzedane Redernom, właścicielom Strzelec. Na listę kolejnych właścicieli zapisali się m.in. Collonowie – od 1638, Kotulińscy – od 1718, Posadowscy – od 1759, Eichendorffowie – od 1791, Gaszynowie – od 1797. Jako miasto prywatne, gnębione świadczeniami na rzecz właściciela Pyskowice zaczęły podupadać. W 1680 i 1822 miasto zniszczyły pożary. Murowana zabudowa wyrastała powoli. Ożywienie nastąpiło po uruchomieniu linii kolejowej Opole – Bytom w 1879, chociaż już w 1849 dostrzeżono walory miasta, tworząc w nim Seminarium Nauczycielskie dla kształcenia dwujęzycznych nauczycieli szkół ludowych. Z Pyskowicami związany był niemiecki historyk, ks. Johannes Chrząszcz (1857-1928), autor m.in. historii miast Pyskowic i Toszka, długoletni proboszcz kościoła św. Mikołaja, pochowany na miejscowym cmentarzu. Był on również założycielem Muzeum Górnośląskiego w Gliwicach (1905) i Górnośląskiego Stowarzyszenia Historycznego w Opolu.
W III powstaniu śląskim pyskowiczanie wystawili batalion powstańczy. Mimo przelanej krwi, w wyniku plebiscytu w 1921, miasto pozostało w niemieckiej części Górnego Śląska. Poważnie okaleczone działaniami wojennymi wróciły do Macierzy w styczniu 1945.
Historyczne centrum zachowało średniowieczny układ urbanistyczny, częściowo tylko zdeformowany kolejnymi przeróbkami. Najcenniejszym zabytkiem Pyskowic jest gotycki kościół paraf, św. Mikołaja przebudowany w XVIII w. w stylu baroku i rozszerzony w XIX w. Ciekawa wieża z barokowym hełmem, w prezbiterium sklepienie krzyżowe. Pierwsza źródłowa informacja o Pyskowicach z 1256 dotyczy kościoła św. Pawła.
W rynku kilka barokowo-klasycystycznych kamieniczek pod nr. 12, 13, 16, 18, 67 o interesujących sklepionych sieniach. Również w rynku neogotycki ratusz z 1. poł. XIX w. (przebudowany w 1866 i 1913), w pobliżu fontanna z tańczącymi dziećmi oraz posąg Madonny z 1809. Przy ul. kard. Stefana Wyszyńskiego i Wyzwolenia neoromański gmach d. Seminarium Nauczycielskiego z 2. poł. XIX w.
2 km na pd. zach. Paczyna, w której zabytkowy dwór neoklasyczny z 1820 i drewniana dzwonnica z XVII w.