Puławy – historia
Początki miejscowości sięgają XVII w., kiedy zaczęła rozwijać się jako osada handlowa, rywalizując z czasem z pobliskim Kazimierzem. Rozwój nastąpił w 2 poł. XVII w., kiedy Puławy znalazły sie w rękach Lubomirskich. W l. 1671-78 Stanisław Herakliusz Lubomirski, marszałek wielki koronny, wzniósł pod kierunkiem arch. Tylmana z Gameren obronną rezydencję na planie prostokąta, z czterema alkierzami w narożach, położoną na skarpie wiślanej.
Po śmierci Lubomirskiego w 1706 r. właścicielką została jego córka Elżbieta z mężem Adamem Sieniawskim, która odbudowała spalony przez Szwedów pałac. Ich córka Zofia, od 1732 r. żona księcia Aleksandra Augusta Czartoryskiego, przystąpiła do rozbudowy i upiększania rezydencji. Wówczas dla Puław rozpoczął się „złoty wiek”. Pracami restauracyjnymi kierował najpierw Franz Mayer, a następnie arch. Jan Zygmunt Deybel. Powstał dwuosiowy układ z aleją dojazdową, dziedzińcem honorowym, pałacem i widokiem na Wisłę oraz druga oś z budynkami gospodarczymi i ogrodem. Do historii przeszedł dziesięciodniowy pobyt w pałacu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1777 r.
W 1785 r. przenieśli się tutaj książę Adam Kazimierz Czartoryski wraz z żoną Izabellą. Stworzyli centrum życia politycznego i kulturalnego, rywalizując z dworem królewskim w Warszawie. Puławy zyskały miano polskich Aten. W Puławach przebywali i tworzyli m.in.: Kniaźnin, Woronicz, Piramowicz, Norblin. W czasie insurekcji kościuszkowskiej księżna z dziećmi przebywała w Anglii, nie pozwolono wrócić im do kraju. Pałac i park zostały zniszczone przez Rosjan z zemsty, ponieważ Tadeusz Kościuszko był wychowankiem Szkoły Rycerskiej założonej i prowadzonej przez księcia Czartoryskiego, który według carycy Katarzyny był głównym inspiratorem powstania. Dopiero w 1796 r. Czartoryscy wrócili do Puław, przedtem oddając swoich synów Adama Jerzego i Konstantego jako „zakładników” na dwór carski. Księżna Izabella przystąpiła do odbudowy pałacu, angażując do prac arch. Christiana Piotra Aignera. W 1801 r. powstała Świątynia Sybilli, wzniesiona na wzór świątyni Westy z Tivoli pod Rzymem, z charakterystycznym napisem „Przeszłość – przyszłości”, przeznaczona na zbiory pamiątek po wielkich Polakach i mająca przypominać czasy świetności państwa polskiego.
W 1809 r. w przebudowanym Domu Gotyckim powstało pierwsze muzeum w Polsce ze zbiorami pamiątek narodowych, eksponatów zagranicznych oraz osobliwości zebranych przez księżnę. W pokoju dolnym umieszczono 74 herby rodów polskich. Wśród obrazów były najcenniejsze w zbiorach polskich: „Dama z łasiczką” Leonarda da Vinci i „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta (obydwa obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie) oraz „Portret młodzieńca” Rafaela (obecnie zaginiony). Zewnętrzne ściany wyłożono szczątkami rzeźb i kamieniarki z różnych miejsc, epok i krajów.
Przy pałacu powstał nowy ogród w stylu angielskim, prace przy nim opisała księżna w wydanej w 1805 r. książce „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”. Za udział księcia Adama Jerzego Czartoryskiego w powstaniu listopadowym car Mikołaj wydał zaocznie na niego wyrok śmierci oraz zarządził konfiskatę majątku. Czartoryscy opuścili Puławy na zawsze, zdołali jednak wywieźć bezcenne zbiory do Paryża, a następnie do Krakowa. Zgromadzona tu na przeł. XVIII i XIX w. rodowa Biblioteka Czartoryskich w 1830 r. liczyła 3000 rękopisów i 70 000 druków. Po powstaniu listopadowym została wywieziona poza zabór rosyjski i w 1876 r. umieszczona w Krakowie (obecnie tamże w Muzeum Czartoryskich).
W l. 1840-62 w Puławach mieścił się Instytut Aleksandryjsko-Maryjski Wychowania Panien. W l. 1846-1915 nastąpiła zmiana nazwy Puław na Nową Aleksandrię.
W 1862 r. został powołany w Puławach Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Opierał się na kadrze naukowej ze zlikwidowanych w 1861 r. Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie, Gimnazjum Realnym Warszawskim, Warszawskiej Szkole Farmaceutycznej oraz Wyższej Szkole Technicznej w Łodzi.
W 1863 r. w szeregi powstańców styczniowych wstąpili studenci Instytutu, m.in. Adam Chmielowski (późniejszy Brat Albert, założyciel zgromadzeń zakonnych albertynów i albertynek) oraz Maksymilian Gierymski (późniejszy malarz). W 1869 r. Instytut został zreorganizowany i stopniowo rusyfikowany. Jego nazwę zmieniono na Nowoaleksandrijskij Institut Sielskogo Chozjajstwa i Liesowodstwa i stał się szkołą rosyjską. Nauka w nim trwała trzy, a od 1892 r. cztery lata. W 1893 r. uzyskał status akademii. W 1914 r. został ewakuowany w głąb Rosji. W 1918 r. w jego miejsce został powołany Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego, prowadzący badania naukowe w dziedzinie produkcji rolnej, zootechniki, gleboznawstwa, ochrony roślin i weterynarii. W 1951 r. został rozwiązany. Obecnie działa tu Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa.
W 1906 r. nadanie praw miejskich. W 1914 r. w Puławach pod patronatem władz rosyjskich oraz Narodowej Demokracji powstała ochotnicza formacja wojskowa zw. Legionem Puławskim. Tworzenie tej formacji było kontrakcją wobec utworzenia na terenie Galicji Legionów Polskich. Formacja pod dow. ppłk. A. Reutta liczyła 926 raczej słabo uzbrojonych żołnierzy-piechurów, którzy w marcu 1915 r. zostali przyporządkowani Moskiewskiemu Korpusowi Grenadierów i skierowani na front. Walczyli z żołnierzami armii niemieckiej m.in. pod Pakosławiem (20 maja 1915), w październiku 1915 r. zostali wcieleni w skład Brygady Strzelców Polskich, a od sierpnia 1917 r. walczyli w szeregach I Korpusu Polskiego.
W okresie międzywojennym Puławy były ośrodkiem naukowym (P1NGW) i handlowo-usługowym regionu rolniczego. Działał tu port rzeczny i niewielkie fabryczki. W październiku 1939 r. hitlerowcy utworzyli w mieście getto dla Żydów. W grudniu 1939 r. wywieźli Żydów do Opola Lubelskiego, a następnie do obozu w Sobiborze.
W okresie II wojny światowej bardzo aktywnie działał tutejszy obwód AK. W sierpniu 1944 r. w pobliżu Puław miały miejsce zacięte walki żołnierzy polskich o uchwycenie przyczółków na lewym brzegu Wisły. 24 kwietnia 1945 r. oddział z ugrupowania dowodzonego przez Mariana Bemaciaka „Orlika” dokonał ataku na placówkę PUBP w Puławach, znajdującą się przy obecnej al. Zwycięzców (dziś mieści się tu komenda WKU). Uwolniono 107 więźniów, w tym 6 kobiet. Poległo 2 „leśnych”, a 2 zostało rannych. Pomnik zwieńczony orłem przed dawną siedzibą puławskiego Urzędu Bezpieczeństwa upamiętnia więzionych w l. 1944-56 żołnierzy AK, WiN i innych organizacji konspiracyjnych.
W 1960 r. podjęto decyzję o budowie w Puławach kombinatu azotowego, jednego z największych w Europie, uruchomiono go w 1966 r. Do produkcji wykorzystuje się azot z powietrza i wodór otrzymywany z metanu, z których powstaje amoniak płynny, podstawowy surowiec do produkcji nawozów azotowych: saletry amonowej i mocznika. Budowa kombinatu przyczyniła się do gwałtownego rozwoju miasta, które w stosunku do okresu międzywojennego czterokrotnie powiększyło liczbę mieszkańców.