Puławy – zabytki
Miasto powiatowe (ok. 54000 mieszk.), siedziba urzędu gminy i gminy miejskiej. Siedziba Puławskiej Szkoły Wyższej oraz Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa.
Zachował się układ urbanistyczny z XVIII – pocz. XX w. Murowany pałac, wzniesiony w l. 1671-77 wg proj. Tylmana z Gameren, spłonął w 1706 r., odbudowany po 1728 r. wg proj. Franciszka Antoniego Mayera. Rozbudowywany wielokrotnie: m.in. w l. 1732-36 przez Jana Zygmunta Deybla (wtedy dobudowa oficyn bocznych i galerii), w l. 1788-1801 Christian Piotr Aigner dokonał zmian architektonicznych (wydłużenie skrzydeł bocznych), w l. 1840-43 przez Józefa Górecki i po 1858 r. przez Juliana Ankiewicza (elewacje, kaplice: prawosławna i rzymskokatolicka).
Na ścianach prawych oficyn bocznych od strony dziedzińca honorowego tablice upamiętniające m.in. przebywającą w l. 1940-42 Krystynę Krahelską „Danutę” (1914-44) – poetkę i żołnierza AK, wydanie rozkazu przez marszałka Józefa Piłsudskiego 15 sierpnia 1920 r. (który zapoczątkował przełomową dla wojny kontrofensywę określaną jako „cud nad Wisłą”). Na oficynach z lewej strony tablice ku czci Franciszka Dionizego Kniaźnina – poety tworzącego w Puławach, oraz naukowców Jadwigi Marszewskiej-Ziemięckiej (1891-1968) – mikrobiologa, A. E. Arbuzowa – specjalisty z dziedziny chemii organicznej (tu pracującego w l. 1900-11), Tadeusza Mieczyńskiego (1888-1947) – gleboznawcy i kartografa, Wasyla Dokuczajewa (1846-1903) – gleboznawcy, Michała Strzemskiego (1910-92) – gleboznawcy. W podcieniach przy wejściu głównym tablice upamiętniające Tadeusza Kościuszkę, studentów tutejszej szkoły poległych w powstaniu styczniowym, studentów: Andrzeja Struga – późniejszego pisarza i Ludwika Waryńskiego – późniejszego rewolucjonistę, pracowników PINGW – ofiary II wojny światowej. Z Parchatki przeniesiona została tablica z wiele mówiącym napisem: „Mężnym Polakom”.
Pałac Marynki, murowany, wzniesiony w l. 1791-94 wg proj. Christiana Piotra Aignera dla córki księżnej Izabelli, Marii Wirtemberskiej. Klasycystyczny, na planie prostokąta, z rotundowym salonem od strony ogrodu, od frontu czterokolumnowy portyk koryncki. Nad wejściem fragment wiersza Horacego, który po przetłumaczeniu brzmi „Ten zakątek jest mi ze wszystkich najbardziej miły”. Obecnie siedziba Oddziału Pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa ze Skierniewic.
Dawna kaplica Wniebowziętej Bogarodzicy, obecnie kościół paraf. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, murowana, wzniesiona w l. 1800-03 wg proj. Christiana Piotra Aignera z fundacji księcia Adama Kazimierza, poświęcona pamięci jego matki, Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, pełniła funkcję kaplicy pałacowej. Zbudowana na planie koła, nakryta kopułą i poprzedzona korynckim portykiem, na wzór rzymskiego Panteonu, którego jest zredukowaną wersją. Zbliżone kompozycje Aignera znajdują się w Warszawie (na placu Trzech Krzyży) i w Żyrzynie. Wewnątrz m.in. duży obraz Antoniego Michalaka – Matka Boska Królowa Polski, namalowany w 1946 r. Tłem obrazu jest płonące w czasie wojny miasto. Obok kościoła murowana dzwonnica z pocz. XIX w., wzniesiona wg proj. Christiana Piotra Aignera. Park geometryczny z 2 poł. XVII w. i pocz. XVIII w., przekształcony na krajobrazowy na przeł. XVIII i XIX w. wg proj. Jamesa Savage. Zajmuje pow. ok. 30 ha. Wśród drzew wyróżnia się „gotycka” aleja lipowa, korkowiec amurski, tulipanowiec amerykański, jeden z najstarszych w Polsce miłorzębów o obw. 280 cm, kasztan jadalny, kasztanowiec żółty, katalpa żółtokwiatowa. W parku liczne murowane elementy architektoniczne, m.in.: Domek Chiński z l. 1760-70, dzieło Szymona Bogumiła Zuga, Dom Gotycki z XVIII w., przebudowany w 1809 r. wg proj. Christiana Piotra Aignera (obecnie muzeum), Świątynia Sybilli z l. 1798-1801 wg proj. Christiana Piotra Aignera (obecnie muzeum), groty parkowe z 1791 r. wg proj. Joachima Hempla, Schody Angielskie z pocz. XIX w., wodotrysk z 2 poł. XVIII w., wieża ciśnień z przepompownią z 1896 r., Brama Rzymska z 1800 r., dzieło Christiana Piotra Aignera, i 2 kordegardy z pocz. XVIII w. proj. Jana Zygmunta Deybla. Zespół budynków szpitala św. Karola Boromeusza, murowanych, wzniesionych w końcu XIX w. (obecnie siedziba Muzeum Regionalnego, ul. Czartoryskich 6a). Wewnątrz ekspozycje: archeologiczna, historyczna i etnograficzna. Placówkami tego muzeum są także Dom Gotycki i Świątynia Sybilli, w których ekspozycje dotyczące tradycji rodu książąt Czartoryskich. Przy wejściu do gmachu głównego muzeum liczne tablice upamiętniające wydarzenia historyczne (m.in. bitwę warszawska 1920 r., wojnę polsko-rosyjską 1831 r., powstanie styczniowe, wojnę obronną 1939 r.).
Kaplica Adwentystów Dnia Siódmego, drewniana, z 1920 r. (ul. Kraszewskiego 6). Willa „Kruszyna” (ul. Zielona 9), drewniana z końca XVIII w. Willa „Cienista” (ul. Zielona 23), szachulcowa, z 1830 r., należała do generałowej Łucji z Giedroyciów Rautenstrauchowej (1798-1886), która stworzyła w jej wnętrzach nie istniejące już muzeum pamiątek i dzieł sztuki. Urządzała przyjęcia z zebraniami dyskusyjnymi i literackimi dla młodzieży. W 1 poł. XIX w. była znaną autorką powieści sentymentalnych, szczególnym rozgłosem cieszyły się opisy jej podróży. Willa Duninów (ul. Zielona 32), drewniana, z końca XIX w. Willa „Samotnia” (ul. Zielona 34), murowano-drewniana z ok. 1830 r., zapewne wg proj. Christiana Piotra Aignera, miejsce zebrań loży masońskiej w Puławach pod przewodnictwem gen. Rautenstraucha.
Pomnik z 1987 r. wystawiony w miejscu nie istniejącej synagogi, upamiętniający 3600 Żydów z Puław – ofiary II wojny światowej. Na cmentarzu wojennym (ul. Piaskowa, obok cmentarza komunalnego) mogiły 209 żołnierzy polskich poległych 7-13 września 1939 r., groby żołnierzy polskich z I Armii WP poległych w lipcu i sierpniu 1944 r., członków ruchu oporu z lat okupacji hitlerowskiej oraz pomnik upamiętniający ofiary II wojny światowej (1963 r„ proj. Adam Procki). Na budynku przy ul. Czartoryskich 5 tablica upamiętniająca siostrę misjonarkę benedyktynkę Klarę Staszczak (1903-91).
Pomiędzy zespołem pałacowo-parkowym a Wisłą znajduje się rez. przyrody „Łęg na Kępie w Puławach”, utworzony w 1963 r. na pow. 4,71 ha, chroniący nadwiślański las łęgowy.