KRYŁÓW
Wieś w Kotlinie Hrubieszowskiej, nad Bugiem.
Gród na wyspie na Bugu istniejący w X-XIII w., należący zapewne do Grodów Czerwieńskich, następnie do książąt ruskich. W 1458 r. został nadany Janowi Tęczyńskiemu – kasztelanowi krakowskiemu. Później był własnością Jędrzeja Tęczyńskiego i następnie Mikołaja Tęczyńskiego. W 1497 r. rozpoczęto wznoszenie drewnianego zamku zapewne przez Mikołaja Tęczyńskiego, w 1523 r. zastąpionego murowanym. W końcu XV w. potwierdzone było istnienie kościoła paraf, rzymskokatolickiego. W 1523 r. miała miejsce lokacja miasta. Z 1550 r. pochodziła najstarsza wzmianka o mieszkających tu Żydach. W 2 poł. XVI w. ówcześni właściciele Krylowa – Ostrorogowie – założyli zbór kalwiński. W 1593 r. Mikołaj Ostroróg powołał do istnienia pięcioklasowe gimnazjum kalwińskie słynące z wysokiego poziomu nauczania. Szkoła rywalizowała w regionie z Akademią Zamojską. Została zamknięta w 1613 r. W 1635 r. Mikołaj Ostroróg – katolik – zamknął zbór i ufundował nowy kościół rzymskokatolicki.
Po Ostrorogach właścicielem Kryłowa był m.in. Hieronim Radziejowski (1612-67) – podkanclerzy koronny, skazany na infamię za tajne kontakty z Kozakami, później doradca króla szwedzkiego Karola X Gustawa, zapewne inicjator wyprawy szwedzkiej na Polskę w 1655 r. W Kryłowie w 1651 r. przez dwa dni przebywał król Jan Kazimierz idący z wojskami pod Beresteczko. W 1655 r. miasto zostało zniszczone przez wojska kozackie Chmielnickiego i wojska rosyjskie księcia Patiomkina. Rok później niszczą je Szwedzi. Przed 1667 r. w Kryłowie zbudowano cerkiew greckokatolicką, w 1875 r. została ona zamieniona na prawosławną, a w 1938 r. rozebrana. Po śmierci Hieronima Radziejowskiego właścicielem Kryłowa został jego syn Michał Radziejowski (właściwie Augustyn Michał Radziejowski. 1645-1705) – późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas, w l. 1696-97 interrex. Godność kardynała otrzymał z rąk wysłannika papieskiego właśnie w Kryłowie w 1687 r.
Kolejnymi właścicielami Kryłowa byli Prażmowscy. Miasto zostało zniszczone w 1710 r. przez wojska szwedzkie Karola XII, a w 1717 r. przez konfederatów tarnogrodzkich, występujących przeciw wojskom króla Augusta II Sasa. Po tych zniszczeniach zamek nie został już odbudowany, a miasto nie odzyskało swej świetności.
W poł. XVIII w. właścicielem Kryłowa był Józef Jeżewski, który ufundował drewniany kościół i klasztor Reformatów. W 1808 r. nastąpiła kasata zakonu franciszkanów reformatów, dokonana przez władze austriackie. Kościół i klasztor zostały z czasem rozebrane dla pozyskania budulca. Około 1820 r. powstała tu barokowo-klasycystyczna rezydencja Chrzanowskich, przebudowana w końcu XIX w. dla Horodyskich, zniszczona w czasie I wojny światowej, rozebrana po 1950 r. W pobliżu wsi 11 kwietnia 1831 r. na Wołyń przez Bug przeprawiały się oddziały polskie pod dowództwem gen. Józefa Dwernickiego. W 1868 r. nastąpiło odebranie praw miejskich. 21 marca 1919 r. w pobliżu mostu w Kryłowie rozegrała się bitwa pomiędzy wojskami polskimi dowodzonymi przez płk. Leona Berbeckiego i wojskami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, w wyniku której Ukraińcy zostali odparci. 25 marca 1945 r. żołnierze sotni UPA „Jahody” Iwana Sycz-Sajenki zaatakowali Kryłów, zabijając 17 milicjantów z miejscowego posterunku i 25 cywilów. Wśród milicjantów był komendant posterunku – d. dowódca oddziału BCh „Ryś” Stanisław Basaj, żołnierz Września 1939 r„ który nie złożył broni i od razu po kapitulacji swojego oddziału pod Tomaszowem Lubelskim wraz z grupą ułanów rozpoczął działalność partyzancką. Ukraińcy zamordowali Basaja dzień po ataku na Krylów w pobliskich Szychowicach. Poległych upamiętnia pomnik usytuowany w pobliżu kościoła rzymskokatolickiego.
Zachował się układ urbanistyczny z czworobocznym rynkiem. Kościół paraf. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, murowany, wzniesiono w l. 1852-59, neogotycki. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w. W sąsiedztwie murowana dzwonnica z 1860 r. i drewniana plebania z pocz. XX w. Pozostałości zespołu klasztornego reformatów: fragmenty murowanego ogrodzenia i ogrodu z XVIII w. Studnia z XVIII w., resztki piwnic, figura św. Jana Nepomucena umieszczona na postumencie. Pozostałości zespołu zamkowego Ostrorogów (wyspa na Bugu): ruina murowanej bastei i obwarowań ziemno-murowanych – z końca XVI i pocz. XVIII w. Ruina pałacu murowanego, wzniesionego w pocz. XIX w., przebudowanego w 2 poł. XIX w., zniszczonego w okresie I wojny światowej.
W pobliżu ruina pawilonu ogrodowego i brama z domkiem odźwiernego – z poł. XIX w. Całość otoczona zdewastowanym parkiem krajobrazowym, w którym m.in. okaz wiązu syberyjskiego. Na cmentarzu rzymskokatolickim (u zbiegu dróg do Hrubieszowa i Cichobórza), d. także prawosławnym, murowana bezstylowa kaplica wzniesiona w l. 1855-59, mogiły żołnierzy armii niemieckiej poległych w czasie I wojny światowej, groby zabitych przez oddziały UPA w l. 1943-44, mogiły partyzantów BCh z oddziału „Rysia” poległych w walce z hitlerowcami i żołnierzami UPA pod Smoligowem, Kolonią Łasków i Ameryką 27 marca 1944 r. (Smoligów). Na cmentarzu greckokatolickim (przy drodze do Prehoryłego) nagrobki z końca XVIII i 1 poł. XIX w. Miejsce po d. cmentarzu żydowskim (na skarpie nadbużańskiej, w sąsiedztwie zabudowań nr 88) użytkowanym do czasu II wojny światowej. Brak na nim nagrobków, natomiast czytelne są okopy z czasu II wojny światowej.
W Kolonii Kryłów, obok uznawanego za cudowne źródła, kamienne figury św. Mikołaja – patrona zwierząt gospodarskich, i wilka z wyszczerzonymi kłami. Miejsce to w przeszłości licznie było odwiedzane przez prawosławnych i katolików.