JÓZEFÓW
Miasto (ok. 2500 mieszk.) na Roztoczu Środowym nad brzegiem Nepryszki (dopływ Szumu), siedziba urzędu gminy. Ośrodek turystyczny i punkt wypadowy na Roztocze Środkowe. Siedziba Muzeum Kamieniarstwa.
Miasto założone w 1725 r. na terenie wsi Majdan Nepryski, a jego nazwa miała upamiętniać założyciela Tomasza Józefa Zamoyskiego. Parafia rzymskokatolicka erygowana tu w 1723 r., a fundatorem pierwszego kościoła był Tomasz Józef Zamoyski. W XVIII w. miasto słynęło z sitarstwa i kamieniarstwa. Od 1772 r. Józefów był w zaborze austriackim, w l. 1809-15 w Księstwie Warszawskim, a następnie w l. 1815-1918 w Królestwie Polskim. W XIX w. używana była nazwa Józefów Ordynacki. Od końca XVIII w. do czasów II wojny światowej Józefów w znacznej mierze zamieszkany był przez Żydów. W l. 1824-41 działała tu znana drukarnia hebrajska rodziny Waxów (dzierżawców papierni i hamerni położonych nad rz. Sopot). 24 kwietnia 1863 r. w pobliżu miasta rozegrała się bitwa powstańców z oddziału Marcina Borelowskiego-Lelewela z wojskiem carskim. W 1870 r. nastąpiła utrata praw miejskich.
W poł. września 1939 r. w okolicach Józefowa walczyły oddziały polskie ze składu Frontu Środkowego. W niedalekich Zapiaskach k. Krasnobrodu stacjonował sztab gen. dyw. Tadeusza Piskora dow. zgrupowania armii „Kraków” i „Lublin”. 23-25 września 1939 r. miały miejsce walki oddziałów polskich Frontu Północnego (m.in. Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, 9 pp. Legionów i 28 pp.) z wojskami hitlerowskimi. W 1942 r. na Winiarczykowej Górze hitlerowcy rozstrzelali ok. 2 tys. Żydów z Józefowa.
31 maja do 1 czerwca 1943 r. na pd. od miasta rozegrała się bitwa oddziału AK pod wodzą Konrada Bartoszewskiego „Wira” wraz z dywersyjnym oddziałem radzieckim pod dow. Umera Achmołły Atamanowa „Miszki Tatara” z niemiecką ekspedycją kamą. Wśród poległych był „Miszka Tatar”. W lipcu 1943 r. i w czerwcu 1944 r. hitlerowcy wysiedlili wszystkich mieszkańców Józefowa, przygotowując miejsca dla osadników niemieckich. Po wojnie przejściowo używana była nazwa Józefów Roztoczański (obecnie tylko dla odległej o 4 km na pn. zach. stacji kolejowej). W 1988 r. Józefów odzyskał prawa miejskie. Z historią miasta związany jest legendarny dowódca partyzancki Konrad Bartoszewski pseud. „Wir”.
Konrad Bartoszewski pseud. „Wir” (1914-1987) pochodził z Baranówki na Wołyniu. W czasie wojny obronnej 1939 r. walczył w szeregach 7 pp. Legionów. Swoją pracę konspiracyjną rozpoczął w Józefowie, gdzie w listopadzie 1942 r. objął dowództwo rejonu AK Józefów i pełnił tę funkcję do końca istnienia organizacji. Po aresztowaniu 25 lutego 1943 r. i osadzeniu na posterunku w Józefowie, został odbity przez swoich żołnierzy. Następnego dnia widział egzekucję rodziców i siostry, dokonaną przez Niemców na rynku w Józefowie. Wkrótce zorganizował stały oddział leśny. Ogromny autorytet i szacunek podwładnych zyskał podczas walk w czerwcu w Puszczy Solskiej, kiedy po śmierci mjr. „Kaliny” przejął dowództwo nad okrążonymi oddziałami w rejonie Osuch i wyprowadził je z beznadziejnej sytuacji. W lipcu 1944 r. został dowódcą III batalionu 9 pp. Legionów. Na pocz. sierpnia rozformował oddział, sam pozostał w konspiracji. Pełnił funkcję m.in. szefa sztabu, a następnie zastępcy komendanta okręgu WiN. W 1947 r. ujawnił się. Był autorem wspomnień z okresu okupacji oraz pracy doktorskiej na temat Mieczysława Romanowskiego, poety i partyzanta poległego w 1863 r. pod Józefowem. Cieszył się tak ogromnym szacunkiem wśród podwładnych, Ze jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych potrzebna była jego zgoda na udzielanie informacji o podziemiu w okolicach Józefowa. Pochowany został na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie.
Obecny kościół paraf. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, murowany, wzniesiony w l. 1883-86, jednonawowy, z dwuwieżową fasadą. Wewnątrz w ołtarzu głównym za zasłoną obraz Matki Boskiej Różańcowej z XVIII w. cieszący się lokalnym kultem. W sąsiedztwie kościoła dzwonnica murowana z końca XIX w. oraz XVIII-wieczne kamienne figury św. Scholastyki i św. Dominika. Przed ogrodzeniem kościelnym współczesna figura św. Krzysztofa wykonana przez miejscowego rzeźbiarza Jana Pastuszka. Murowany ratusz z 2 poł. XVIII w., gruntownie przebudowany po I wojnie światowej. Murowana synagoga, wzniesiona na przeł. XVIII i XIX w. – obecnie siedziba biblioteki i hotelu. Na ścianie sali głównej tablica upamiętniająca wywodzącego się z Józefowa Israela Ben Aakona Welczera (1862-1925). Cmentarz rzymskokatolicki, usytuowany na wsch. krańcu miasta, przy drodze do Tomaszowa Lubelskiego. Pochowanych jest na nim m.in.: 28 powstańców (wśród nich Mieczysław Romanowski) poległych w bitwie pod Józefowem 24 kwietnia 1863 r. (nagrobek w formie kolumny, na której orzeł z rozpostartymi skrzydłami), 27 żołnierzy polskich poległych 17-26 września 1939 r., rodzice i siostra Konrada Bartoszewskiego „Wira” – dowódcy rejonu AK Józefów, ponad 20 partyzantów poległych w 1943 r.
Cmentarz żydowski na pd. od miasta, na pn. zboczu wzniesienia o pow. 1 ha. Zachowało się ok. 300 nagrobków, ułożonych w 35 rzędach, z macewami zwróconymi na zachód Najstarszy nagrobek pochodzi z 1762 r. Pochówki kobiet i mężczyzn są rozdzielone. Pomnik w rynku upamiętniający bohaterów z 1863 r. oraz z l. 1939-44 (wg proj. Adama Grochowicza). Pomnik usytuowany na stoku wzniesienia na pd. od miasta w miejscu śmierci „Miszki Tatara”. Kamieniołomy, w których eksploatowane są wapienie trzeciorzędowe. W miejscowej szkole ogólnokształcącej izba muzealna poświęcona poecie i powstańcowi 1863 r. – Mieczysławowi Romanowskiemu poległemu w sąsiedztwie Józefowa, przy drodze do Osuch. Na zach. skraju miasta zalew wodny.