HORODŁO
Wieś na terenie Grzędy Horodelskiej, nad Bugiem, na pograniczu Polesia i Wołynia, siedziba urzędu gminy.
Jeden ze średniowiecznych Grodów Czerwieńskich, istniejący już w X w. Miejsce krzyżowania się traktów handlowych z Mazowsza do Kijowa i nadbużańskiego. W 1287 r. wzmiankowany w dokumencie księcia halickiego Włodzimierza. W 1 poł. XIV w. w składzie Księstwa Wołyńskiego zależnego od Wielkiego Księstwa Litewskiego. W późnym średniowieczu wzmiankowane istnienie drewnianego zamku wzniesionego zapewne przez księcia Lubarta. W 1349 r. przejściowo Horodło zależne było od Korony. Po 1366 r. na mocy traktatu Korony z Wielkim Księstwem Litewskim włość horodelska będąca w składzie ziemi bełskiej stała się lennem Polski. W l. 1376-77 przejściowo Horodło wraz z ziemią bełską stały się zależne od Litwy. Zdobycie zamku przez wojska polskie pod dow. starosty krakowskiego, Sędziwoja, przywróciło poprzedni stan. Nastąpiło wtedy znaczne wzmocnienie fortyfikacji Horodła tak, że w 1382 r. był to jeden z najpotężniejszych Grodów Czerwieńskich. W 1394 r. wzmiankowane było wzniesienie kościoła rzymskokatolickiego. W 1396 r. król Polski Władysław Jagiełło formalnie nadał ziemię bełską wraz z Horodłem księciu mazowieckiemu Siemowitowi IV. W 1411 r. przy miejscowym kościele osadzeni zostali dominikanie. W 1413 r. król Władysław Jagiełło przekazał Horodło wielkiemu księciu litewskiemu Witoldowi. 2 października 1413 r. w grodzie miało miejsce podpisanie unii horodelskiej pomiędzy Polską a Litwą, sygnowanej przez Władysława Jagiełłę i Witolda. W jej następstwie doszło do scalenia Polski i Litwy na zasadzie pełnego równouprawnienia, wspólnego prowadzenia polityki wewnętrznej i zewnętrznej, zastosowania na Litwie podziału administracyjnego na wzór polskiego (województwa, kasztelanie), zrównania szlachty polskiej z bojarami litewskimi, nadania 47 najznakomitszym rodom litewskim herbów rodów polskich (tzw. adopcja herbowa).
W 1427 r. ponownie doszło do spotkania w Horodle Władysława Jagiełły i księcia Witolda, tym razem w sprawie pomówień dotyczących młodej żony króla – Sońki. W 1431 r., po śmierci wielkiego księcia litewskiego Witolda, książę litewski Swidrygiełło usiłował stworzyć udzielne księstwo z ziemi chełmskiej i bełskiej wraz z Horodłem. Wyprawa wojenna Władysława Jagiełły zlikwidowała te zamiary i spowodowała, że obie te ziemie ponownie stały się lennem książąt mazowieckich.
W 1454 r. Horodło otrzymało prawa miejskie z nadania księcia mazowieckiego Władysława II. Po niespodziewanej śmierci księcia Władysława II ziemia bełska wraz z Horodłem została włączona do Korony jako województwo. W l. 1496-1526 miasto co najmniej pięciokrotnie najeżdżali i niszczyli Tatarzy. W 1507 r. osiedlili się tutaj Żydzi, którzy zajmowali się handlem, rzemiosłem i produkcją wódek. W 1648 r. miasto zniszczone zostało przez Kozaków pod dow. Bohdana Chmielnickiego.
W 1706 r. w czasie wojny północnej Horodło zostało zniszczone przez wojska szwedzkie Karola XII. Po tym zniszczeniu nastąpił trwający blisko 100 lat regres.
W 1795 r. Horodło znalazło się w zaborze austriackim. Od 1809 r. włączone do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do 1918 r. do Królestwa Polskiego.
W 1861 r. miała tu miejsce wielka manifestacja patriotyczna połączona z usypaniem kopca upamiętniającego unię horodelską (przy drodze do Bereźnicy), który wkrótce z polecenia władz rosyjskich został zniszczony. W 1869 r. Horodło zostało pozbawione praw miejskich. Później w związku z odsunięciem od nowo powstających szlaków kolejowych i zaniechaniem spławiania towarów Bugiem Horodło powoli traciło na znaczeniu. W 1924 r. odbudowano kopiec upamiętniający unię horodelską i umieszczono na nim obelisk.
Rynek, pośrodku którego kamienne: stół, ława i posąg lwa pochodzące zapewne z zamku horodelskiego (do 1939 r. znajdowały się w pobliskiej Wieniawie). Kościół paraf. św. Jacka i Matki Boskiej Różańcowej, murowany, późnobarokowy, wzniesiony w l. 1739-58 (do 1783 r. użytkowany był przez dominikanów). Parafia rzymskokatolicka erygowana była w Horodle na pocz. XV w. Oprócz kościoła paraf. Świętego Krzyża istniał tu także kościół i klasztor Dominikanów, ufundowany w 1411 r. przez Aleksandrę, siostrę króla Władysława Jagiełły, żonę Ziemowita. Kościół paraf, został rozebrany w 1780 r., a parafię przeniesiono wtedy do kościoła Dominikanów. Fasada świątyni jest dwuwie-żowa. Wyposażenie wnętrza późnobarokowe z dekoracją stiuko-wą. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII-XVIII w. cieszący się d. lokalnym kultem. Na zasłonie tegoż obrazu obraz św. Jacka z XVIII w. W sąsiedztwie drewniana dzwonnica z 1860 r., murowane plebania i wikarówka, wzniesione po 1845 r., oraz murowana kapliczka Matki Boskiej z końca XIX w. Na dziedzińcu kościelnym krzyż ku czci żołnierzy AK poległych w czasie II wojny światowej. Kościół polskokatolicki Zmartwychwstania Pańskiego, drewniany, wzniesiony w 1933 r. Dawna cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja, obecnie kaplica rzymskokatolicka, drewniana, wzniesiona w 1932 r. Zapewne w jej miejscu była najstarsza świątynia Horodła – cerkiew prawosławna wzniesiona w okresie Księstwa Włodzimiersko-Halickiego. W l. 1595-96 zamieniona na cerkiew greckokatolicką. Po 1875 r. ponownie zamieniona na prawosławną, w 1928 na kościół rzymskokatolicki, a w 1931 r. na cerkiew greckokatolicką. Po jej pożarze wzniesiono obecną świątynię, użytkowaną po II wojnie światowej jako kaplica rzymskokatolicka.
Na pd. od wsi, przy drodze do Strzyżowa, cmentarz rzymskokatolicki (d. także greckokatolicki i prawosławny), na którym pochowani są m.in. żołnierze AK – Józef Rudnik „Pogrom” (poległy w 1944 r.) i Karol Bojarski „Wyga” (poległy w 1946 r.). Na cmentarzu pomnikowe 4 jesiony wyniosłe o obw. pni 275-420 cm. Cmentarz żydowski „stary” w sąsiedztwie zespołu dworskiego Wieniawskich, właścicieli Horodła i dóbr horodelskich, użytkowany w XVI-XIX w., zaniedbany i zarośnięty, otoczony wałem ziemnym, pozbawiony nagrobków. Cmentarz żydowski „nowy”, położony na pd. od cmentarza rzymskokatolickiego, zaniedbany, założony zapewne w po 1816 r., brak ogrodzenia i nagrobków. Według relacji miejscowej ludności hitlerowcy utwardzali nagrobkami drogę z Horodła do Strzyżowa i być może nagrobki te do dziś się tam znajdują. Grodzisko, zw. Zamczyskiem lub Wałami Jagiellońskimi, z częściowo zachowanym majdanem, wałami i fosami.