DUBIENKA
Wieś w Obniżeniu Dubienki, nad Wełnianką (lewy dopływ Bugu), w pobliżu Strzeleckiego Parku Krajobrazowego. Siedziba urzędu gminy. Miejscowość letniskowa i agroturystyczna – ośrodki wypoczynkowe w pobliskim Starosielu, w lesie, z kąpieliskiem w tzw. bużyskach.
Wieś na d. szlaku handlowym z Wielkopolski i Mazowsza przez Chełm do Kijowa, zw. „Drogą Królewską”. We wsi, koło której w średniowieczu Bug łączył się ze swoim dopływem Wełnianką, istniał bród, a także osada zw. Dębno lub Dubno (obecna nazwa pojawiła się dopiero w pocz. XVIII w.) i gród obronny. W 1588 r. Dubienka otrzymała prawa miejskie, funkcjonował tu port rzeczny, z którego spławiano zboże i płody leśne. Liczna ludność żydowska zajmowała się handlem i rzemiosłem, była tu synagoga. W 1592 r. wzniesiono pierwszy kościół rzymskokatolicki Świętej Trójcy. Na przeł. XVI i XVII w. zbudowano most na Bugu, a za przejazd pobierano opłaty. W 1765 r. utworzono w Dubience starostwo niegrodowe, którego dzierżawcą był gen. Eustachy Potocki. Wówczas miasto było dużym portem rzecznym ze spichrzami zbożowymi i warsztatami szkutniczymi. W l. 1772-76 Dubienka przejściowo znalazła się w zaborze austriackim. W mieście przebywał w 1781 r. i dwukrotnie w 1787 r. król Stanisław August Poniatowski. 18 lipca 1792 r. między Dubienką a Uchańką miała miejsce bitwa, znana z historii jako bitwa pod Dubienką. Dowodzący oddziałami polskimi gen. mjr Tadeusz Kościuszko obsadził liczącą 6 tys. żołnierzy dywizję na linii obronnej od Uchańki do Woli Habowej, by powstrzymać przeprawiające się przez Bug oddziały rosyjskie pod dow. gen. M. Kachowskiego w sile 30 tys żołnierzy. Po trwającej 6 godz. walce, w której poległo 600 żołnierzy polskich i 2 tys. żołnierzy rosyjskich, gdy główne siły polskie z korpusu dowodzonego przez księcia Józefa Poniatowskiego zdołały się bezpiecznie przemieścić, dywizja Kościuszki wycofała się na zachód. Pole bitwy zostało upamiętnione w 1861 r. usypaniem kopca ziemnego na pd. skraju wsi Uchańka. Kopiec został wkrótce zniszczony z polecenia władz rosyjskich. W 1905 r. został usypany ponownie, a w 1918 r. powiększony, i wtedy ustawiono na nim obelisk. Kopiec został ponownie zniszczony w czasie II wojny światowej. W 1964 r. zrekonstruowany, obecnie ma 10 m wys., a na szczycie trzy maszty. Na jednym z nich znajduje się wizerunek Tadeusza Kościuszki.
3 czerwca 1794 r. miała miejsce kolejna bitwa pod Dubienką, tym razem oddziałów polskich pod dow. gen. Wedelstedta w sile 6 tys. żołnierzy ze składu korpusu pod dow. gen. Józefa Zajączka z liczącym 12 tys. żołnierzy oddziałem rosyjskim dowodzonym przez gen. Zagriażskiego. Wojsko polskie rozbiło rozmieszczone nad Bugiem posterunki rosyjskie i zajęło pozycje obronne na linii utworzonej 2 lata wcześniej przez Tadeusza Kościuszkę. Poprzedzony ostrzałem artyleryjskim kontratak sił rosyjskich spowodował wycofanie się korpusu polskiego w rejon Chełma, gdzie Polacy zostali pokonani przez główne siły Rosjan dowodzonych przez gen. Derfeldena.
W 1795 r. Dubienka została włączona do zaboru austriackiego, w 1809 r. do Księstwa Warszawskiego. W 1812 r. dywizja dowodzona przez gen. Antoniego Kosińskiego osłaniała w pobliżu miasta odwrót armii francuskiej spod Moskwy.
W 1815 r. miasto znalazło się w Królestwie Polskim. W styczniu 1863 r. utworzony został tu liczący 400 osób oddział powstańczy pod dow. miejscowego lekarza Mikołaja Nieczaja. Oddział m.in. zajął Hrubieszów, 17 lutego 1863 r. został częściowo rozbity pod Rutką, a 23 lutego 1863 r. całkowicie rozbity pod Żelinem. Jego dowódca został schwytany i w marcu 1863 r. stracony w Krasnymstawie. 11 grudnia 1863 r. Dubienka została zajęta przez oddział powstańczy mjr. Zaremby. 13 lutego 1864 r. pod Dubienką doszło do potyczki oddziału jazdy powstańczej L. Rokitnickiego z wojskiem rosyjskim.
W 1912 r. miasto zostało włączone do nowo powstałej guberni chełmskiej, która została wyodrębniona z Królestwa Polskiego. W 1915 r. nastąpiła ewakuacja ludności prawosławnej w głąb Rosji i znaczne zmniejszyła się liczba mieszkańców miasta. Od lutego 1915 r. do listopada 1918 r. miasto było pod okupacją austriacką.
13 sierpnia 1920 r. w bitwie pod Dubienką poległ mjr Wacław Drojewski – dowódca Ochotniczego Wołyńskiego Pułku Piechoty im. Stefana Batorego. Wśród jego dokumentów przejętych przez oddział rozpoznawczy XII Armii bolszewickiej był plan operacyjny ujawniający zamiar kontrofensywy znad Wieprza. Bolszewicy potraktowali ten dokument jako mistyfikację ze strony polskiej.
W okresie międzywojennym ranga miasta nieco się zmniejszyła. Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. przez Dubienkę przechodziła granica pomiędzy Niemcami a ZSRR. W czasie okupacji niemieckiej utworzone tu było getto, z którego wywożono Żydów do obozu zagłady w Sobiborze. Wielu Żydów zginęło w samej Dubience podczas masowych rozstrzeliwań.
W okolicach Dubienki działał oddział AK „Małego” Stanisława Witamborskiego w sile ok. 60 żołnierzy. W czasie II wojny światowej Dubienka utraciła prawa miejskie. 21 lipca 1944 r. wojska radzieckie po sforsowaniu Bugu zdobyły Dubienkę. Do 1951 r. w okolicy aktywnie działały oddziały UPA, WiN i NSZ.
Neobarokowy kościół rzymskokatolicki Świętej Trójcy, murowany, wzniesiony w 1865 r. (parafia erygowana po 1588 r.). Zachowane starsze wyposażenie barokowe i rokokowe z XVIII w. Wewnątrz trzy XVIII-wieczne obrazy przedstawiające Matkę Boską z Dzieciątkiem, św. Antoniego i św. Mikołaja cieszące się d. lokalnym kultem. Na bramie kościelnej tablica upamiętniająca żołnierzy WP poległych w l. 1916-1920 i 1939 r., partyzantów AK i powojennego podziemia. Cerkiew prawosławna Świętej Trójcy od 1946 r. do niedawna użytkowana jako magazyn, obecnie nieczynna, ostatnio poddana remontowi. Zbudowana w 1910 r. z czerwonej cegły na zróżnicowanym rzucie, zbliżonym do prostokąta z zakończonym oktagonalnie prezbiterium. W stylu bizantyjsko-rosyjskim z pięcioma kopułami. Na wewnętrznych ścianach i sklepieniach malowidła przedstawiające życie Chrystusa. Obramienia okienne z motywami roślinnymi i geometrycznymi. Na elewacjach zewnętrznych medaliony z wizerunkami świętych prawosławnych.
Pomnik czołg typu T-34 upamiętniający zdobycie Dubienki 21 lipca 1944 r. Izba muzealna w szkole, m.in. z ekspozycją poświęconą pochodzącemu z Dubienki komandorowi Bogusławowi Krawczykowi – dowódcy okrętu podwodnego „Wilk”, który we wrześniu 1939 r. walczył na wodach Bałtyku, następnie dotarł do Anglii.