TARNOBRZEG
Miasto (ok. 51 000 mieszk.), od 1999 r. siedziba władz miasta na prawach powiatu.
Prawa miejskie uzyskał w 1593 r. staraniem Stanisława Tarnowskiego, kasztelana sandomierskiego, który założył miasto na tzw. surowym korzeniu. Rozwijał się w sąsiedztwie siedziby Tarnowskich w Dzikowie. W 1772 r. Tarnobrzeg znalazł się w zaborze austriackim. W 1867 r. ustanowiona została tu siedziba powiatu, co spowodowało lekkie ożywienie gospodarcze. Po I wojnie światowej władzę w Tarnobrzegu przejął komitet samoobrony narodowej z hr. Tarnowskim na czele. Przeciwstawili się jemu chłopi. Od 6 listopada 1918 do stycznia 1919 r. na terenie dotychczasowego powiatu tarnobrzeskiego zawiązana została tzw. Republika Tarnobrzeska, której przywódcami byli Tomasz Dąbal i ksiądz Eugeniusz Okoń. Miały tu wówczas miejsce wystąpienia o charakterze rewolucyjnym, wypowiedziano posłuszeństwo Polskiej Komisji Likwidacyjnej, usunięto siłą administrację lokalną i żandarmerię, a wprowadzono władze rewolucyjne (wójtów, rady chłopskie) i milicję włościańską. Republika Tarnobrzeska została zlikwidowana po interwencji oddziałów Wojska Polskiego, a jej przywódcy aresztowani.
Ciekawe były dalsze losy Tomasza Dąbala Po wyjściu z aresztu w l. 1919-21 był posłem na sejm z listy PSL-Lewicy, od 1920 r. należał do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, w 1922 r. skazany na 6 lat więzienia za działalność polityczną, od 1923 r. przebywał w ZSRR, gdzie w okresie czystki w 1938 r. został stracony, a następnie pośmiertnie zrehabilitowany.
W l. 1937-39 w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego wybudowano w Tarnobrzegu Fabrykę Akumulatorów P.T.A. Po 1958 r. intensywny rozwój dzięki eksploatacji złóż siarki w Tarnobrzeskim Okręgu Siarkowym. W l. 1975-98 siedziba władz wojewódzkich.
Z Tarnobrzega pochodził Stanisław Jachowicz (1796-1857) – bajkopisarz i pedagog, autor m.in. znanej bajeczki „Chory kotek”. Tablica poświęcona Stanisławowi Jachowiczowi znajduje się na budynku (dzisiaj przedszkole) przy ul. H. Dekutowskiego.
Zachował się układ urbanistyczny ukształtowany od 1593 do końca XIX w. Kościół Dominikanów Obserwantów Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, murowany, wzniesiony w l. 1693-1707 wg proj. Jana Michała Linka z fundacji Zofii i Jana Tarnowskich, dobudowa naw bocznych, kruchty i umieszczonej asymetrycznie wieży w l. 1904-09 wg proj. Jana Sas-Zubrzyckiego. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Dzikowskiej koronowany diademami papieskimi 8 września 1904 r. przez biskupa przemyskiego bł. Józefa Pelczara, ponownie 8 września 1933 r. przez biskupa przemyskiego Franciszka Bardo i jeszcze raz 7 września 1966 r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego. Marmurowy sarkofag Juliusza Tarnowskiego, dowódcy oddziału poległego w bitwie pod Komorowem w 1863 r. Tablica upamiętniająca Stanisława Tarnowskiego, profesora i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wewnątrz także tablice upamiętniające żołnierzy AK, partyzantów z oddziału „Jędrusiów”, Gracjana Fróga „Szczerbca” – dowódcy AK na Wileńszczyźnie, i Hieronima Dekutowskiego „Zaporę”.
Hieronim Kazimierz Dekutowski „Zapora” (1918-49), por., urodził się w Dzikowie (obecnie w granicach Tarnobrzega). W szkole średniej wyróżniał się w pracy harcerskiej. Po wybuchu wojny jako ochotnik wstąpił do wojska i po wielu perypetiach dotarł do Wielkiej Brytanii. Tam przeszedł specjalistyczne szkolenie wojskowe. Wrócił do kraju jako cichociemny w nocy z 16 na 17 września 1943 r. Początkowo był oficerem w oddziale „Podkowy” na Zamojszczyźnie, następnie dowódcą 4 kompanii 9 Pułku Piechoty AK w Inspektoracie Zamość. Od stycznia 1944 r. był szefem Kedywu w Inspektoracie AK Lublin, później w Puławach. Od stycznia do lipca 1944 r. jego oddział przeprowadził 83 akcje bojowe i dywersyjne. Został poważnie ranny pod Kożuchówką 18 lipca 1944 r. W styczniu 1945 r. objął dowództwo nad grupą dywersyjną w strukturach ROAK. Ranny podczas obławy w lutym 1945 r. wycofał się za San i wiosną kierował akcjami rozbrajania posterunków MO oraz likwidacji przedstawicieli PKWN. Jesienią 1945 r. został dowódcą dywersji przy Inspektoracie WiN w Lublinie, przeprowadził ponad 100 akcji dywersyjnych na terenie Lubelskiego, Kieleckiego i Rzeszowskiego. Wiosną 1947 r. ujawnił swoje oddziały, natomiast sam podjął próbę przedostania się na Zachód. Aresztowany został w punkcie przerzutowym w Nysie 16 września 1947 r. Przeszedł ciężkie śledztwo, które trwało do czerwca 1948 r. Podjął nieudaną próbę ucieczki. Skazany siedem razy na karę śmierci, został rozstrzelany 7 marca 1949 r. Miejsce jego pochówku jest nieznane, a symboliczny grób znajduje się na cmentarzu w Tarnobrzegu. Zrehabilitowany w 1994 r. (zobacz także: Kazimierz Dolny).