URZĘDÓW
Wieś, siedziba urzędu gminy, d. miasto. Miejsce corocznych Ogólnopolskich Warsztatów Garncarskich.
Prawa miejskie magdeburskie od 1405 r. W XVI w. dzierżawione przez Katarzynę Słucką. Był to okres rozkwitu miasta. W pobliżu miasta założony był wtedy „zwierzyniec królewski”. Następnie Urzędów był stolicą powiatu, starostwem niegrodowym z siedzibą na zamku w Dzierzkowicach. W poł. XVI w. otoczone wałami ziemnymi z trzema bramami: Lubelską, Krakowską i Opolską. Najazd Kozaków w 1648 r. i wojny szwedzkie za czasów króla Jana Kazimierza zniszczyły miasto całkowicie. Utrata praw miejskich nastąpiła po powstaniu styczniowym. Pochodził stąd Jan Michałowicz z Urzędowa (1530-83), rzeźbiarz i architekt, twórca renesansowych kaplic i pomników nagrobnych (leżąca postać zmarłego w uśpieniu). Najbardziej znane jego prace to pomniki nagrobne biskupów B. Izdbieńskiego w katedrze w Poznaniu, A. Zebrzydowskiego i F. Padniewskiego w katedrze na Wawelu, J. Uchańskiego w katedrze w Łowiczu oraz U. Leżeńskiej w kościele paraf, w Brzezinach. Nazywany polskim Praksytelesem. Tu też urodził się Marcin z Urzędowa (ok. 1500-1573), botanik i lekarz, prof. Akademii Krakowskiej w l. 1543-53, napisał „Herbarz Polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych…księgi dwoje”, uważany za najlepsze w Polsce ilustrowane dzieło renesansowe w zakresie botaniki lekarskiej.
Zachował się układ urbanistyczny z XV-XVIII w. z kwadratowym rynkiem pośrodku. Kościół paraf. św. Mikołaja, murowany, wzniesiony w l. 1755-84, późnobarokowy, trójnawowy. W głównych drzwiach kołatka z XVII/XVIII w. Murowana dzwonnica z 1919 r. Murowany zajazd z 2 poł. XIX w. (Rynek nr 22). Na cmentarzu paraf, murowana kaplica z 1845 r.
5 km na wsch. Popkowice. We wsi kościół paraf. Trójcy Przenajświętszej. murowany, wzniesiony w 1628 r., gruntownie przebudowany w 1892 r., jednonawowy. Murowana dzwonnica Z 1842 r. Murowany dwór z końca XIX w., przebudowany w 1960 r. Budynki gospodarcze z końca XIX w. Park z XIX w.
5 km na pd. zach. Dzierzkowice. Pięć wsi o wspólnym pierwszym członie nazwy: Wola, Rynek, Zastawie, Góry i Podwody położonych wśród Wzniesień Urzędowskich. Gmina Dzierzkowice ma siedzibę w pobliskiej wsi Terpentyna. Wieś lokowana w 1405 r. na prawie średzkim. Kościół paraf. św. św. Stanisława Biskupa i Marii Magdaleny, drewniany, wzniesiony w l. 1730-48, powiększony przez dobudowę kruchty w 1892 r. W barokowym ołtarzu głównym należy wyróżnić 4 płaskorzeźby z alegoriami: śmierci, czyśćca, ciał zmartwychwstałych i Sądu Ostatecznego. Ołtarze boczne, ambona i chrzcielnica rokokowe z 2 poł. XVIII w. Obok murowana brama-dzwonnica z 1880 r. Pozostałości parku dworskiego z XIX w.
6 km na zach. rez. przyrody „Natalin”, utworzony w 1976 r. na pow. 2,35 ha, chroniący jodły.
MONIAKI
Murowane oficyna dworska i spichlerz z przeł. XIX i XX w. Park z końca XIX w. Tutejszy dwór został przeniesiony do Janowca jako obiekt ekspozycyjny tamtejszego muzeum.
11 km na zach. Chruślina. 4 sierpnia 1863 r. w pobliżu wsi doszło do dużej bitwy wojsk powstańczych pod dow. gen. Michała Heidenreicha-Kruka (ok. 1600 ludzi) z wojskiem carskim. W jej wyniku Polacy odnieśli sukces, a Rosjanie wycofali się.
CHODEL
Wieś w kotlinie Chodelskiej, nad Chodelką (prawy dopływ Wisły), siedziba urzędu gminy. Prawa miejskie w l. 1440-1866. Zachowany układ urbanistyczny z XVI-XVIII w.
Murowany kościół paraf. Trójcy Przenajświętszej i Narodzenia Najświętszej Marii Panny z ok. 1541 – 1584 r., spalony w 1664 r. i 1668 r., wyremontowany i częściowo przebudowany w 1686 r., w 1845 r. obniżono dach, w l. 1895-1903 zmieniono pokrycie dachu i dobudowano kostnice. W prezbiterium gotyckie sklepienie żebrowe, w nawie kolebkowe z lunetami. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Loretańskiej pochodzący z kaplicy jezuitów na wyspie. Późnorenesansowa chrzcielnica z piaskowca z 1616 r. W ścianie pn. renesansowy nagrobek z czerwonego marmuru fundatora świątyni, kasztelana lubelskiego Bernarda Maciejowskiego i jego żony. W kruchcie na zworniku sklepienia herb fundatora „Ciołek”. W pobliżu fragmenty muru z bramą z XVII w.
W l. 1843-44 wikariuszem w tym kościele był ksiądz Piotr Ściegienny (1801-90), przygotowujący w tym okresie planowane na 1844 r. powstanie narodowe i społeczne, autor „Złotej książeczki” nawołującej do walki o wolność społeczną i narodową. W roku 1844 został aresztowany i zesłany na Syberię, gdzie przebywał do 1871 r. Po powrocie do kraju osiadł w Lublinie i tam został pochowany.
Na frontonie kościoła tablica poświęcona ks. Piotrowi Ściegiennemu. Ruiny murowanego bazylikowego, barokowego kościoła Jezuitów Matki Boskiej Loretańskiej, tzw. Loret, z 1736-1750, opuszczony po kasacie zakonu w 1773. Murowana kapliczka z ok. 1910 r. Dawny murowany zajazd z 1893 r., rozbudowany w 1929 r.