Sandomierz – zabytki
Miasto powiatowe (ok. 27 000 mieszk.) położone nad rz. Wisłą, w części lewobrzeżnej na pd.-wsch. krawędzi Wyżyny Kielecko–Sandomierskiej, w części prawobrzeżnej na terenie Kotliny Sandomierskiej. Siedziba gminy miejskiej, Siedziba Wyższego Seminarium Duchownego, Instytutu Liturgicznego Papieskiej Akademii Teologicznej i Wyższej Szkoły Humanistyczno-Przyrodniczej (Studium Generale Sandomiriense).
Zachował się zabytkowy układ urbanistyczny ukształtowany od 1 poł. XIII w. do końca XIX w. z rozległym czworobocznym rynkiem i siatką ulic dostosowaną do ukształtowania terenu. Murowany zamek zapewne z XIV w. (wystawiony w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu obronnego), rozbudowany XV w., częściowo rozebrany w 1514 r., następnie przebudowany w 1520 r. (skrzydło pd.) i rozbudowany (skrzydła wsch. i zach.) wg proj. Benedykta Sandomierzanina (także autora przebudowy Wawelu), rozbudowa skrzydła zach. w końcu XVI w. wg proj. Santi Gucciego. Zamek został wysadzony w powietrze w 1656 r., przez Szwedów, następnie częściowo odbudowany, w końcu XVIII w. zamieniony na sąd i więzienie, rozbudowany i nadbudowany w końcu XIX w. Obecnie po znacznej rekonstrukcji budowli siedziba muzeum z ekspozycją archeologiczna, historyczną i etnograficzną.
Bazylika katedralna Narodzenia Najświętszej Marii Panny, murowana, wzniesiona w 1360 r. z fundacji króla Kazimierza Wielkiego (na sklepieniu przed zakrystią, na jednym ze zworników go spinających widnieje głowa króla Kazimierza Wielkiego), jeden z sześciu kościołów wzniesionych po zabójstwie księdza Baryczki dla odkupienia winy, w miejscu wcześniejszej, zapewne drewnianej świątyni św. Mikołaja z końca X w. i kolejnej murowanej, romańskiej z 1148 r. Trójnawowa, halowa. Powiększona w 2 poł. XIV w. (dobudowa 2 zakrystii), w poł. XV w. (dobudowa kaplicy i zakrystii mansjonarskiej) i w 1663 r. (dobudowa kapitularza), przebudowa fasady zach. w l. 1670-74, dobudowa kruchty pd. w 1728 r. (obecnie kaplicy Niepokalanego Poczęcia), dobudowa sygnaturki i kruchty pn. w końcu XIX w. Świątynia od 1818 r. podniesiona została do rangi katedry, a od 1960 r. posiada godność bazyliki mniejszej. Wnętrze kościoła w XVIII w. przekształcone na barokowe. Pod zapieckami zachowane freski z czasów króla Kazimierza Wielkiego. W prezbiterium zachowały się malowidła ścienne ufundowane przez króla Władysława Jagiełłę, wykonane w 1 poł. XV w. w stylu bizantyjsko-ruskim, przedstawiające sceny z życia Najświętszej Marii Panny (m.in. Zaśnięcie Marii) i z życia Chrystusa. Poza Sandomierzem podobne można obejrzeć tylko w katedrze w Krakowie (Kaplica Świętokrzyska), kolegiacie w Wiślicy i w Lublinie (kaplica zamkowa Świętej Trójcy). Ołtarz główny wykonany jest z czarnego marmuru przez Franciszka Placidiego. Na ścianach bocznych cykl 12 dużych obrazów przedstawiających świętych męczenników pogrupowanych w zależności od miesiąca, w którego dniu są patronami, oraz cykl 4 obrazów przedstawiających sceny z historii miasta („Rzeź dominikanów podczas najazdu Tatarów”, „Napad Tatarów na miasto w 1260 r.”, „Wysadzenie zamku przez Szwedów w 1656 r.” i „Rytualny mord Żydów”) – wszystkie namalowane przez Karola de Prevot w l. 1708-37. W jednym z ołtarzy bocznych w nawie pn. obraz przedstawiający bł. Wincentego Kadłubka, którego relikwie przechowywane są w tutejszej świątyni. Chór muzyczny, na którym jest XVII-wieczny, barokowy prospekt organowy, zdobią dwie rokokowe rzeźby Macieja Polejowskiego przedstawiające króla Dawida i św. Cecylię (z l. 1772-74). W niedostępnym dla turystów skarbcu katedralnym przechowywane są m.in. dokument lokacyjny Sandomierza z 1286 r. wydany przez księcia Leszka Czarnego, inkunabuły, relikwiarz Krzyża Świętego podarowany przez króla Władysława Jagiełłę.
Późnobarokowa murowana dzwonnica, wzniesiona w l. 1737-43, nadbudowa hełmu w 1759. Sufraganówka murowana (obecnie plebania, ul. Katedralna 1) wzniesiona w 1792 r. wg proj. Józefa Karśnickiego, przebudowana w XIX w. Wikarówka (ul. Katedralna 3), murowana, wzniesiona w l. 1751-60, przebudowana w końcu XIX w.
Pomnik bł. Wincentego Kadłubka z 1870 r. (przy drodze do zamku). Kościół paraf. św. Pawła (ul. Staromiejska), murowany, jednonawowy, wzniesiony w l. 1426-34 w miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni zapewne z 1226 r. (ta z kolei powstała w miejscu wczesnośredniowiecznego ośrodka osadniczego), powiększony po 1637 r., dobudowa kaplicy św. Barbary w l. 1706-19, dobudowa kruchty zach. w 1 poł. XVIII w. W murze kule armatnie z walk w 1809 r. Sklepienie prezbiterium gotyckie, sklepienie nawy dekorowane jest manierystyczną sztukaterią w typie kalisko-lubelskim. Polichromia wnętrza z 1 poł. XVIII w. Obraz Adoracji Dzieciątka – szkoły włoskiej sprzed 1690 r. Murowana dzwonnica, wzniesiona w l. 1739-45.
Na cmentarzu przykościelnym mogiły żołnierzy armii rosyjskiej i austriackiej poległych w bitwie w 1915 r. (do oddziałów należących do obydwu tych armii, walczących wtedy ze sobą wcielonych było wielu Polaków). Drewniana plebania z 1694 r. (zrekonstruowana w 1989 r.). Przy kościele znajduje się wejście do wyjątkowo malowniczego i stosunkowo wąskiego Wąwozu Królowej Jadwigi dł. 500 m i wys. ścian dochodzących do kilkunastu metrów, którym można dojść do ul. Krakowskiej.
Kościół filialny Świętego Ducha od 1819 r. użytkowany przez Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, murowany, wzniesiony w XV w. (w miejscu wcześniejszego drewnianego z końca XIII w. wzniesionego dla kanoników regularnych Świętego Ducha), przebudowany w 2 poł. XVII w. oraz w 1757 r. (wnętrze), dobudowa fasady w 1829 r. Jednonawowy, wewnątrz w ołtarzu głównym obraz Zesłania Ducha Świętego – z 1770 r. W barokowej, ozdobionej polichromią kaplicy bocznej znajduje się gotycka drewniana figura Chrystusa pochodząca z kaplicy zamkowej. Dwa budynki szpitalne (szpital funkcjonował tu w l. 1292-1982), murowane, wzniesione w 1 poł. XIX w. (budynek pd. z wykorzystaniem starszych murów). Oficyna służby szpitalnej, murowana, z 1838 r.