SANDOMIERZ – Historia
Określane jako „Mały Rzym” z powodu położenia na 7 wzgórzach i podziemnych labiryntach. Z Sandomierza pochodzili wybitni Polacy: Mikołaj Gomółka (1535- po 1591) – kompozytor epoki odrodzenia, autor muzyki do „Psałterza Polskiego” Jana Kochanowskiego, sławny doktor Stanisław Bartolon Starszy upamiętniony w powiedzeniu „już mu i sędomirski doktór nie pomoże”, Jerzy Ossoliński (1595-1650) – pamiętnikarz i dyplomata, Jan Andrzej Morsztyn (1621-93) – poeta baroku i Ignacy „Sewer” Maciejowski (1835-1901) – pisarz i dramaturg. Z Sandomierzem związany był wybitny historyk i kronikarz – Jan Długosz.
Na terenie miasta znajdują się liczne stanowiska archeologiczne. Dobrze przebadana została osada otwarta datowana na Ił w. p.n.e. do V w. n.e. z okresu tzw. kultury przeworskiej (wytworzonej pod wpływem oddziaływań celtyckich). Mieszkańcy osady zajmowali się garncarstwem (znali technikę toczenia naczyń na kole garncarskim), kowalstwem, obróbką bursztynu oraz handlem. W Sandomierzu-Krakówce odnaleziono grób wojownika konnego – zapewne arystokraty z tego okresu. W grobie znalezione zostały liczne wyroby miejscowe i pochodzenia rzymskiego. We wczesnym średniowieczu tereny miasta zamieszkiwane były przez plemię Lędzian, a po 870 r. należały do państwa plemiennego Wiślan i stanowiły jego główny ośrodek. W tym okresie zamieszkane były obszary dzisiejszego rynku, Wzgórza Żmigród, Wzgórza Zamkowego, Wzgórza Swiętopawelskiego i Krakówki. Od 1138 r. Sandomierz był stolicą księstwa dzielnicowego. Przy kościele Najświętszej Marii Panny w końcu w XII z inicjatywy bł. Wincentego Kadłubka utworzona została szkoła o wysokim poziomie nauczania, absolwenci pełnili wysokie funkcje na dworach książęcych i biskupich. Prawa miejskie nadane zostały zapewne ok. 1227 r. przez księcia Leszka Białego.
W XIII w. miasto zostało zniszczone przez wojska halicko-ruskie księcia Romana (w 1204 r.) i trzykrotnie przez najazdy tatarskie (w 1241, 1260 i 1287 r.). W 1286 r. miała miejsce ponowna lokacja miasta – na mocy przywileju księcia Leszka Czarnego opartego na tzw. prawie magdeburskim. Miasto miało m.in. prawo składu (obowiązkowe dla wszystkich przejeżdżających przez nie kupców), bicia własnej monety (jako pierwsze miasto w Polsce) i pobierania opłat za przeprawę przez Wisłę. Od XIII w. miasto stało się stolicą województwa i znaczącym ośrodkiem handlu zwłaszcza zbożem i drewnem. W 1349 r. Sandomierz zniszczyli Litwini. W 2 poł. XIV w., w czasach panowania króla Kazimierza Wielkiego miasto zostało otoczone murami, w których były cztery bramy (zachowana jedynie Opatowska), wzniesione zostały m.in. murowane: zamek, kolegiata i ratusz. W XV w. stało się ważnym ośrodkiem tkactwa sukienniczego. W XVI i 1 poł. XVII w. nastąpił gospodarczy i kulturalny rozwój miasta. Rozbudowany został zamek, wzniesione liczne budowle murowane, założono wodociągi miejskie. Sandomierz był wówczas drugim w Polsce po Kazimierzu Dolnym eksporterem zboża.
W 1570 r. w mieście miał miejsce zjazd innowierców: luteranów, kalwinów i braci czeskich w celu wspólnej obrony przed kontrreformacją i wspólnej walki o uznanie wolności sumienia zakończony „zgodą sandomierską”. W l. 1655-56 r. miasto zostało poważnie zniszczone przez Szwedów. 22 sierpnia 1704 r. miała tu miejsce konfederacja sandomierska zawiązana przez szlachtę małopolską pod wodzą S. E. Denhoffa, popierająca króla Augusta II Mocnego, a przeciwna elekcji Stanisława Leszczyńskiego i ingerującym zbrojnie w sprawy Polski Szwedom. W 1704 r. powstała tu pierwsza w Polsce fabryka tytoniu. Od 1795 r. Sandomierz znalazł się w zaborze austriackim i przestał być stolicą województwa. Gospodarka miasta przeżywała regres, a funkcję głównego w regionie ośrodka handlowego przejął wtedy Zawichost.
12-18 czerwca 1809 r. obroną miasta podczas wojny polsko-austriackiej wojskami polskimi dowodził gen. Michał Sokolnicki. W toku walk Sandomierz został zdobyty przez Austriaków. Jeszcze w 1809 r. miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego, dzięki zwycięskiej ofensywie wojsk napoleońskich w centralnej Europie. W 1815 r. znalazło się w Królestwie Polskim. Od 1818 r. Sandomierz stał się siedzibą diecezji rzymskokatolickiej. W 1915 r. trwały zacięte walki austriacko-rosyjskie. Austriacy użyli do walki aeroplanów, co było wówczas nowością w zakresie uzbrojenia.
W 2 poł. XIX w. i 1 poł. XX w. miasto chętnie odwiedzali przedstawiciele świata artystycznego i kulturalnego. Tu malowali znani pejzażyści: Józef Szermentowski, Leon Wyczółkowski, Stanisław Kamocki, Jeremi Kubicki i Stanisław Czajkowski, wielokrotnie przebywał tutaj pisarz Jarosław Iwaszkiewicz i poetka Anna Kamieńska. Wiele stron w swoich utworach poświęcili miastu Stefan Żeromski („Dzienniki”, „Popioły” i „Uciekła mi przepióreczka”), Klementyna z Tańskich Hoffmanowa („Pielgrzymka do Sandomierza”), Władysław Stanisław Reymont i Walery Przyborowski („Zdobycie Sandomierza”), Melchior Wańkowicz („Sztafeta”) i Paweł Jasienica („Wisła pożegna zaścianek”).
W okresie międzywojennym nastąpiło lekkie ożywienie gospodarcze miasta. Na prawym brzegu Wisły uruchomiono w l. 1937-39, w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego, Hutę Szkła „Metan”. We wrześniu 1939 r. miasta broniła grupa „Sandomierz”. 13 września 1939 r. do Sandomierza wkroczyły wojska niemieckie. W l. 1940-43 hitlerowcy urządzili w mieście getto żydowskie, skąd kierowali Żydów do obozów zagłady w Treblince i Bełżcu oraz obozu pracy w Skarżysku-Kamiennej. Okolice Sandomierza były miejscem aktywnej działalności oddziałów partyzanckich („Jędrusiów”, BCh i AK). W czasie II wojny światowej miasto nie uległo większym zniszczeniom. Spod okupacji niemieckiej zostało wyzwolone przez oddział radziecki (1180 pułk strzelców) pod dow. płk. Wasyla Skopenki. W latach powojennych „ominęło” go wielkie uprzemysłowienie. Rozbudowano hutę szkła (produkcja szkła okiennego) i stocznię rzeczną. 12 czerwca 1999 r. miasto odwiedził papież Jan Paweł II.