Hrubieszów – historia.
W Hrubieszowie urodził się i mieszkał w l. 1847-50 Bolesław Prus – pisarz i publicysta, mieszkał i pracował Stanisław Staszic (1755-1826) – jeden z głównych ideologów polskiego Oświecenia, mieszkał i tworzył w l. 1918-22 Bolesław Leśmian (właśc. B. Lesman, 1877 lub 1879-1937) – poeta, prozaik, eseista, tłumacz (tu powstały jego wiersze opublikowane w cyklu „Łąka”), urodził się i spędził dzieciństwo prof. Wiktor Zin (ur. 1925) – architekt, rysownik, malarz i propagator sztuk pięknych.
W średniowieczu zapewne jeden z Grodów Czerwieńskich, zw. Rubieszowem (nazwa utrzymała się do 1802 r.). Usytuowane na skrzyżowaniu d. traktów z Chełma do Bełza i z Włodzimierza do Zawichostu. Większego znaczenia nabrało w 2 poł. XIII w. po zniszczeniu położonego niedaleko grodziska Wołyń (obecnie Gródek). Hrubieszów należał w 1 poł. XIV w. do książąt ruskich, następnie do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1366 r. wraz z ziemią bełską był lennem Polski.
Zarządzali nim książęta litewscy, przejściowo w l. 1387-88 węgierscy, później mazowieccy. Od ok. 1395 r. Hrubieszów jako wyodrębniona z ziemi bełskiej enklawa ziemi chełmskiej wszedł w skład Korony. Zapewne w końcu XIV w. wzniesiono tu drewniany zamek jako siedzibę dla starostów. Prawa miejskie lub ich potwierdzenie uzyskał Hrubieszów w 1400 r. W tym samym roku erygowana została pierwsza parafia rzymskokatolicka. Miasto miało tak dużą rangę w pocz. XV w., że kilkakrotnie zatrzymywał się tu król Władysław Jagiełło. W 1411 r. spotykając się z wielkim księciem litewskim Witoldem, w 1413 r. przed podpisaniem unii horodelskiej i w 1430 r., kiedy spotkał się tu z Kazimierzem II – księciem mazowieckim i bełskim. W 1416 r. wzniesiono klasztor dla dominikanów. W 1433 r. miasto zostało zniszczone w czasie bitwy z wojskami księcia litewskiego Swidrygiełły – który po śmierci wielkiego księcia Witolda próbował utworzyć udzielne księstwo. Pod Hrubieszowem wojska Swidrygiełły zostały ostatecznie rozbite. W poł. XV w. zamek rozbudowano, a miasto zostało otoczone wałami, w których były dwie bramy: Chełmska i Bełska. Od 1465 r. Hrubieszów był siedzibą starostwa niegrodowego. W l. 1475-90 mieściła się tu siedziba diecezji rzymskokatolickiej przeniesionej tu z Chełma, a stąd przeprowadzonej do Krasnegostawu. Pierwsza wzmianka o istniejącej tu cerkwi pochodziła z 1510 r., choć zapewne wzniesiona była wcześniej. W XVII w. wymieniano 3 cerkwie prawosławne. W l. 1498–1526 co najmniej pięciokrotnie miasto niszczone było przez Tatarów. Szybko jednak odzyskiwało swoją świetność, rozwijało handel i rzemiosło. Piastowanie stanowisk starostów hrubieszowskich w XVI i XVII w. było bardzo lukratywne. Stąd też wśród starostów pojawiają się nazwiska osób znanych z historii Polski. Wśród nich spotykamy Andrzeja Tęczyńskiego (zm. 1588) – właściciela Kryłowa k. Krasnegostawu, po nim hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego (1547-1620) – bohatera spod Guzowa (1607), Kłuszyna (1610) i Cecory (1620), później jego syna Jana Żółkiewskiego, następnie od 1627 r. Władysława Wazę (1595-1648) -późniejszego króla Polski Władysława IV, od 1633 r. Rafała Leszczyńskiego (1579-1636) – protektora i obrońcę protestantów, i wreszcie Łukasza Opalińskiego (1581-1654) – marszałka wielkiego koronnego. W 2 poł. XVII w. i na pocz. XVIII w. przemarsze i ataki wojsk spowodowały kolejne zniszczenia miasta, grabieże i rekwizycje. W 1646 r. przez miasto przechodziły wojska polskie udające się na wojnę z Turcją, w 1648 r. Hrubieszów złupiły wojska kozackie Bohdana Chmielnickiego, w 1655 r. Szwedzi, w 1672 r. Tatarzy wspierający wojska tureckie. Tatarów w tym samym roku na pobliskiej Tatarskiej Górze pokonał ze swoimi wojskami hetman wielki koronny Jan Sobieski – późniejszy król Jan III – w czasie tzw. wyprawy na czambuły tatarskie. Kolejne zniszczenie przyniósł przemarsz z Wołynia wojsk szwedzkich Karola XII. W 1772 r. miasto dostało się pod zabór austriacki.
W 1800 r. stało się faktyczną własnością Stanisława Staszica (1755-1826). W 1813 r. Staszic powołał Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie dla rozwoju miejscowego rolnictwa opartego na bardzo urodzajnych ziemiach (czarnoziemy). Zniesiono wtedy w okolicznych majątkach pańszczyznę. Siedziba prezesów i Rady Gospodarczej Towarzystwa mieściła się w pobliskim Dziekanowie.